فایده عضویت ایران در بریکس چیست؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: ائتلاف موسوم به «بریکس» که از مخفف نام ۵ کشور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی به عنوان اقتصاد‌های نوظهور تشکیل داده، به تازگی عضو جدید گرفته و باید به دنبال نام تازه‌ای باشد. در نشست روز پنجشنبه بریکس در ژوهانسبورگ، رئیس جمهور افریقای جنوبی به عنوان میزبان از ایران، عربستان سعودی، مصر، آرژانتین، امارات متحده عربی و اتیوپی دعوت کرد که به به‌عنوان عضو جدید به این گروه بپیوندند. چین که به طور غیر رسمی رهبر این گروه به شمار می‌رود، عضویت اعضای جدید را «تاریخی» خواند و از آن استقبال کرد.

بریکس در واقع در سال‌های اخیر با شدت گرفتن رقابت‌های چین و آمریکا و بعد از حمله روسیه به اوکراین، به بلوکی در مقابل غرب تبدیل شده است. ابعاد این رقابت را از نوع انتخاب اعضای جدید می‌توان حدس زد. تقریبا از بین ۴۰ کشوری که علاقه خود را پیوستن به این ائتلاف اعلام کرده بودند، تنها شش کشور توسط رئیس دوره‌ای بریکس و با فشار چین و روسیه انتخاب شده‎اند؛ برای مثال در بین کشور‌های آفریقایی انتخاب اتیوپی عجیب است. تحلیلگران معتقدند کنیا یا نیجریه اقتصاد‌های به مراتب قوی‌تری نسبت به اتیوپی دارند، اما نزدیکی به چین در درجه اول اهمیت قرار داشته است.

بریکس؛ نمایش تلاش چین برای مقابله با غرب

اعضای جدید به ناهمگنی این ائتلاف و عدم انسجام سیاسی آن هم خواهند افزود. به ظاهر هیج یک از این کشور‌ها در اعمال تغییرات در سیستم مالی و حاکمیت جهانی کنونی به سمت تبدیل شدن به یک سیستم آزادتر، متکثر‌تر با محدودیت کمتر و وابستگی کمتر به سیاست و اقتصاد دلاری آمریکا توافق سیاسی لازم را ندارند.

این ۱۱ کشور روی هم ۳.۷ میلیارد نفر جمعیت دارند، که شامل پنج دموکراسی، سه دولت استبدادی، دو سلطنت مستبد و یک حکومت دینی است. عربستان سعودی و ایران، تا چند ماه پیش دشمنان قسم‌خورده بودند و با میانجی‌گری چین به یکدیگر نزدیک شدند. با اضافه شدن مصر، اتیوپی و ایران، توسعه بریکس رسما شکل و شمایل سیاسی به خود گرفته و نمایش تلاش پکن برای مقابله با غرب است.

انگیزه اعضای جدید بریکس از عضویت در این ائتلاف چه بود؟

بیش از ۴۰ کشور از جمله ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، آرژانتین، الجزایر، بولیوی، اندونزی، مصر، اتیوپی، کوبا، جمهوری دموکراتیک کنگو، کومور، گابن و قزاقستان برای پیوستن به این ائتلاف ابراز علاقه کرده‌اند. آن‌ها BRICS را جایگزینی برای نظم کنونی جهانی و سلطه قدرت‌های سنتی غربی می‌دانند و امیدوارند عضویت در آن مزایایی از جمله تامین مالی و افزایش تجارت و سرمایه گذاری به همراه داشته باشد.

انگیزه ایران از عضویت در بریکس

انگیزه ایران از عضویت در بلوکی که سعی دارد خود را به عنوان رقیب آمریکا مطرح کند روشن است. ایران تحت تحریم‌های غرب است و در سالهای اخیر وابستگی شدیدی به روسیه و چین پیدا کرده است. عضویت در بلوکی که قصد دارد ایده ایران در دور زدن دلار و تبادل تجاری با ارز ملی را در دستور کار خود قرار دهد، جذابیت زیادی برای جمهوری اسلامی خواهد داشت.

عضویت عربستان در بریکس

عربستان، دیگر تولیدکننده بزرگ نفتی در میان بیش از دوازده کشوری بود که در مذاکرات «دوستان بریکس» در ماه ژوئن در کیپ تاون شرکت کرد و حمایت روسیه و برزیل را برای پیوستن به بریکس جلب کرد.

برخی تحلیلگران نسبت به دعوت همزمان از ایران و عربستان برای عضویت در بریکس هم ابراز تعحب کرده‌اند. نیویورک تایمز در گزارشی گفته عربستان همچنان واردکننده بزرگ تسلیحات از آمریکاست و نمی‌خواهد به این زودی‌ها از چتر امنیتی ایالات متحده خارج شود، در حالی که ایران در جنگ اورکراین با روسیه همکاری کرده و به طرز عجیبی به پکن نزدیک شده و با نادیده گرفتن تخریم‌های بین‌المللی، با تخفیف‌های سنگین نفت خود را به چین می‌فروشد.

به گفته ناظران، عضویت احتمالی عربستان سعودی در بریکس این پیام را دارد که سران سعودی نسبت به حمایت آتی آمریکا از این کشور خلیج فارس تردید دارند و نگران خروج آمریکا از منطقه‌اند. شاید به دلیل همین تردیدهاست که عربستان گفته هنوز پیوستنش به ائتلاف قطعی نیست و درباره آن فکر می‌کند.

آرژانتین

آرژانتین در ژوئیه ۲۰۲۲ اعلام کرد که از حمایت رسمی چین برای پیوستن به این گروه برخوردار شده است. برای آرژانتین که با مشکلات اقتصادی مواجه است، عضویت در بریکس، راه نجاتی بالقوه برای فرار از بحران عمیق است. «آلبرتو فرناندز» رئیس جمهور آرژانتین گفته که این یک «سناریوی جدید» برای کشور است. فرناندز گفته «ما فرصت‌های خود را برای پیوستن به بازار‌های جدید، تثبیت بازار‌های موجود، افزایش سرمایه‌گذاری، ایجاد شغل و افزایش واردات باز می‌کنیم.»

اتیوپی

اتیوپی، یکی از سریع‌ترین رشد‌های اقتصادی آفریقا را داشته و در ماه ژوئن ابراز علاقه برای پیوستن به این بلوک کرده است. سخنگوی وزارت خارجه اتیوپی گفته که این کشور به همکاری با نهاد‌های بین‌المللی که از منافع آن محافظت کنند، ادامه خواهد داد.

مصر

مصر یکی از دریافت کنندگان اصلی کمک‌های آمریکا است، اما مدت طولانی است که رابطه قوی با روسیه برقرار کرده و روابط تجاری رو به رشدی با چین دارد. علاقه مصر به رهایی از وابستگی به آمریکا در یک سال و نیم گذشته تقویت شد، زیرا مصر متوجه شد که تکیه بر دلار چقدر می‌تواند مشکل‌ساز باشد. تهاجم روسیه به اوکراین بحران ارز خارجی را تحت تأثیر قرار داد و اقتصاد مصر را وارد رکود کرد.

سرمایه‌گذاران با وحشت میلیارد‌ها دلار را از مصر خارج کردند و قیمت گندم و سوخت که با دلار خریداری می‌شد، افزایش یافت. کمبود دلار همچنین بازپرداخت بدهی‌های این کشور را دشوارتر کرد و آن را مجبور کرد که ارزش پول خود را به شدت کاهش دهد. مصر با عضویت در بریکس می‌تواند با ارز محلی تجارت کند. این کشور امیدوار است بتواند سرمایه‌گذاری بیشتری از کشور‌های عضو جذب کند.

امارات

امارات، مانند عربستان سعودی، در سال‌های اخیر به دنبال نقش بیشتری در خاورمیانه بوده است، حتی اگر این تلاشش به معنای انحراف از منافع آمریکا باشد. «شیخ محمد بن زاید آل‌نهیان» حاکم امارات با وجود اینکه روی تضمین‌های امنیتی آمریکا حساب باز کرده، با روسیه و چین هم رابطه خوبی دارد. او در طول سال گذشته دو بار به روسیه سفر کرد تا با رئیس جمهور این کشور دیدار کند و رزمایش مشترک هوایی با چین برگزار کرد.

از نظر اقتصادی، امارات در ایجاد شبکه جدید روابط غیر غربی پیشرفت کرده است. به گزارش نیویورک تایمز، دولت شهر پر زرق و برق دبی مملو از پول، نفت و طلای روسیه است که پس از تحریم‌های غرب علیه روسیه پس از حمله روسیه به اوکراین، مامنی برای ثروتمندان روسی شده است. تجارت آن با هند و چین رونق گرفته است.

این کشور همچنان بیشتر تسلیحات خود را از ایالات متحده دریافت می‌کند و تحلیلگران می‌گویند که به این زودی‌ها قرار نیست چتر امنیتی ایالات متحده را رها کند. اما مقامات از آنچه که به نظر آن‌ها شکست ایالات متحده در حفاظت از خلیج فارس در برابر تهدیدات ایران است، ابراز ناامیدی کرده‌اند. این نگرانی‌ها در تصمیم امارات و عربستان برای پیوستن مشترک به یک ائتلاف با رقیب دیرینه منطقه‌ای‌شان موثر بوده است.

آیا همه اعضای اصلی بریکس از ورود اعضای جدید خوشحالند؟

«کوبوس ون» استاد پژوهشگر آمریکایی به نیویورک تایمز گفته «ایران یک انتخاب پیچیده است. برخی دیگر از اعضا نگرانند که ممکن است چنین انتخاب‌هایی تنش‌های ژئوپلیتیکی با قدرت‌های غربی را افزایش دهد.»

تعجب هم نمی‌کنید اگر ببینید با وجود نمایش عمومی وحدت در کنفرانس روز پنجشنبه، اعضای بریکس دیدگاه‌هایشان را در مورد عضویت اعضای جدید افشا نکنند و برعکس بعضی از سران کشور‌های عضو نسبت به احتمال بازگشت به دوران جنگ سرد جدید هشدار داده‌اند. «آنیل سوکلال» نماینده آفریقای جنوبی در مذاکرات بریکس تاکید کرده این ائتلاف ضد غرب نیست، اما سلطه غرب باید در طول زمان تغییر کند.

هند با وجود تردید‌های جدی، با افزایش تعداد اعضا همراه شده، چون نارندرا مودی نمی‌خواهد نقش بازیگر بد را در گروه بازی کند، اما به گفته «هارش پنت» معاون موسسه تحقیقاتی آبزرور و استاد روابط بین‌الملل موسسه هند دانشگاه کینگز کالج، دهلی‌نو در مورد تغییر ماهیت ائتلاف از یک ائتلاف ژئواکونومیک به یک ائتلاف ژئوپلتیک محتاط خواهد بود.

روز پنجشنبه، وزارت امور خارجه آمریکا به موضوع پیوستن ایران به این گروه اشاره نکرد، اما گفت دولت بایدن «به بریکس به عنوان نوعی رقیب ژئوپلیتیکی برای ایالات متحده یا هر کشور دیگری نگاه نمی‌کند.»

برخی از تحلیلگران می‌گویند ده‌ها کشوری که برای پیوستن به بریکس ابراز علاقه کرده‌اند باید زنگ خطری برای غرب باشد. شوق بسیاری از کشور‌های در حال توسعه برای پیوستن به بریکس نه تنها نشان‌دهنده جذابیت جهانی سازی مبتنی بر بی‌طرفی ارزشی به سبک چینی است، بلکه نشان‌دهنده شکست کشور‌های غربی در ایجاد نظم بین‌المللی فراگیر است.

علاوه بر عضویت جنجالی ایران در بریکس، روز پنجشنبه یک خبر دیگر هم اعلام شده است؛ این گروه به لحاظ اقتصادی قصد دارد اقتصاد آمریکا را به چالش بکشد و برای این هدف به پیشنهاد رئیس جمهوری برزیل برای ایجاد یک واحد پولی مشترک برای تجارت و سرمایه‌گذاری بین اعضا فکر می‌کند.

«لوئیز اینانسیو لولا داسیلوا» رئیس جمهور برزیل روز چهارشنبه از کشور‌های عضو بریکس خواسته یک واحد پولی مشترک درست کنند تا از طریق آن آسیب‌پذیری‌شان را نسبت به نوسان‌های نرخ دلار کاهش دهند. با این حال رئیس جمهور آفریقای جنوبی به عنوان رئیس دوره‌ای بریکس گفته «پیشنهاد در دستور کار اجلاس این دوره نیست و طرح آن چالش‌برانگیز است.»

«لستجا گانیاگو» رئیس بانک مرکزی آفریقای جنوبی ماه جولای در یک گفتگوی رادیویی گفته بود ایجاد واحد پولی بریکس یک «پروژه سیاسی» است. اگر چنین تصمیمی اتخاذ شود باید یک اتحادیه بانکی و مالی هم در کنار آن شکل بگیرد و باید اعضا به یک همگرایی در اقتصاد کلان برسند. از همه این‌ها مهمتر، باید اصول و مکانیزمی برای کشور‌های عضو این واحد پولی مشترک ایجاد شود که خطوط آن را دنبال کنند. یک بانک مرکزی مشترک نیاز است. این بانک مرکزی قرار است کجا باشد؟

به همین دلیل هم در اجلاس اخیر موضوع ایجاد واحد پولی مشترک در دستور کار قرار نگرفته و به جای آن درباره تجارت با ارز کشور‌های عضو حرف زده اند. این دقیقا همان سیاستی است که جمهوری اسلامی ایران با کشور‌های طرف خود به دنبال اجرای آن است. ایران به عنوان کشوری که تحت تحریم‌های فلج‌کننده خارجی و خودتحریمی در عدم پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف است، به دنبال راهی برای حذف دلار و سیستم‌های بانکداری جهانی از تبادلات مالی‌اش است. با این وجود به گزارش رویترز و بر اساس داده‌های بانک تسویه بین‌المللی، دلار همچنان بر تجارت جهانی حاکم است و تقریباً ۹۰ درصد تراکنش‌های فارکس جهانی با دلار انجام می‌شود.