فتح الله گولن، رقیب اردوغان و مغز متفکر کودتای ترکیه که بود؟
رویداد۲۴ | لیلا فرهادی: فتح الله گولن رهبر گروه اپوزیسیون دولت اردوغان در حالی که سال‌ها در تبعید و در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کرد، در سن ۸۳ سالگی در گذشت. برخی رسانه‌ها و نزدیکان گولن می‌گویند سن واقعی او ۳ سال بزرگتر از سن شناسنامه‌ای بوده است.
محمد فتح الله گولن سال ۱۹۴۱ در روستای کوروچوک در خارج شهر ارزروم در شرق ترکیه به دنیا آمد. او زبان عربی را نزد پدرش که یکی از امامان جماعت مسجد محلی بوده آموخت و گفته می‌شود اولین خطبه‌های خود را در سن ۱۴ سالگی ایراد کرده است. سال ۱۹۵۸ گولن یک روخانی شناخته شده با مجوز دولتی بود. در بیوگرافی آنلاین منتشر شده توسط جنبش گولن آمده است که او پس از بازنشستگی از تبلیغ در سال ۱۹۸۱، تمرکز خود را بر از مذهب به فعالیت‌های اجتماعی معطوف کرد.
سال‌های دهه ۱۹۸۰ دیگر مدارس تحت رهبری گولن در سراسر کشور گسترش پیدا کرده بودند. کار گولن در این دهه راه اندازی شرکت‌های جدید، سرمایه گذاری در رسانه‌ها و پروژه‌های آموزشی از طریق باز کردن نهاد‌های خصوصی بود. هواداران گولن را طیفی از کسب و کارها، شرکت‌های ساختمانی بزرگ، خرده فروشی‌ها و انتشارات‌ها تشکیل می‌دادند. سال ۱۹۸۶ روزنامه زمان توسط گولنیست‌ها اداره می‌شد. این روزنامه که پرتیراژترین روزنامه ترکیه بود، سال ۲۰۱۶ به دستور اردوغان توقیف شد. گفته می‌شود اوایل دهه ۲۰۰۰ مدارس و بیمارستان‌های مرتبط با گولن در ۱۰۰ کشور از جمله آمریکا شعبی داشتند.
گولن در سال ۱۹۹۹ به ایالت پنسیلوانیا آمریکا نقل مکان کرد. رسانه‌های نزدیک به گولن که خبر مرگ او را منتشر کرده اند گفته اند که او مدت‌ها از بیماری قلبی و دیابت رنج می‌برده و در نهایت در بیمارستانی در نزدیکی محل زندگی خود در منطقه روستایی شرق پنسیلوانیا، درگذشت.
چرا گولن تحت تعقیب بود؟
حامیان گولن علت مهاجرت او به آمریکا را مسائل درمانی عنوان می‌کردند، اما منتقدان می‌گفتند این تصمیم او درست زمانی اتخاذ شد که گولن در داخل ترکیه تحت بازجویی قرار گرفته بود.
گولن سال‌ها متهم به جاساز کردن نیرو‌های متحد و وفادار خود در نهاد‌های دولتی ترکیه از جمله ارتش، پلیس و قوه قضاییه بوده است. در ماه‌های پس از کودتا، ترکیه پاکسازی بی‌سابقه‌ای از نهاد‌های کشور را آغاز کرد، ده‌ها هزار مظنون به "گولنیست" بودن را از مشاغل بوروکراتیک اخراج کرد و هزاران نفر دیگر را زندانی کرد. همزمان دانشگاه‌ها و رسانه‌هایی را که به نظر می‌رسید جبهه‌های گولنیسم بودند، تعطیل کرد.
دولت اردوغان بعد از کودتای ۲۰۱۶ از آمریکا در دوران ریاست جمهوری اوباما خواست که گولن را به ترکیه استرداد دهد، اما واشنگتن با این درخواست موافقت نکرد. عدم استرداد گولن به ترکیه هم به یکی از دلایل تنش بین واشنگتن و این متحد حیاتی عضو ناتو تبدیل شد.
گولن اتهام دست داشتن در کودتای ۲۰۱۶ را هرگز قبول نکرد. او در یک گفتگو با فرید زکریا مجری سی ان ان در همان زمان گفته بود «اگر چیزی در این مورد به کسی گفته باشم، اگر مکالمه تلفنی در این رابطه داشتم، اگر یک دهم این اتهام درست باشد... گردنم را خم می‌کنم و می‌گویم: آنها راست می‌گویند. بگذار مرا ببرند. بگذارید مرا به دار آویزند.»
بیشتر بخوانید:
رفراندوم یک شبه، در برابر کودتای یک شبه
ناظران معتقدند افسران همسو با جنبش گولن ستون فقرات کودتا را تشکیل می‌دادند، اما احتمالاً یافتن شواهد محکمی دال بر ارتباط شخص گولن با کودتا کار بسیار دشواری خواهد بود. اعتقاد بر این است که او به ندرت از پیام‌های متنی برای انتقال دستورالعمل‌های مهم به وفادارانش استفاده می‌کرده.
از دهه ۱۹۹۰ بسیاری از هواداران گولن وارد نهاد‌های دولتی ترکیه شدند. منتقدان می‌گویند این بخشی از طراحی و نقشه گولن برای نفوذ درون حاکمیت ترکیه بوده، اما خود او می‌گوید این صرفا نتیجه بالا رفتن تحصیلات و استعداد طبیعی ترک‌هایی بوده که در مدارس تحت مدیریت گولن درس خوانده بودند.
فتح الله گولن سال ۱۹۷۰ یک جنبش ملی را تاسیس کرد. او از همان زمان گروه‌های کتاب خوانی، اردو‌های تابستانی و شبکه‌ای از خوابگاه‌ها معروف به «خانه‌های نور» را برای دانشجویان پسر دانشگاه‌های ترکیه که به دنبال مسکن ارزان بودند ایجاد کرد و از همین طریق حلقه وفادارانش را تقویت کرد.
آموزه‌های دینی گولن از طریق جزوه‌ها و نوار‌های صوتی به دست گروه هواداران می‌رسید. او در این آموزه‌ها بر خدمت، تساهل و گفتگو تاکید داشت. اصولی که پیروانش آن را تحت عنوان «اسلام مدنی» سازگار با مدرنیته توصیف می‌کردند.
سال ۲۰۰۳ زمانی که اولین بار اردوغان به عنوان نخست وزیر ترکیه انتخاب شد، افرادی، چون گولن هم از او حمایت کردند. در آن زمان اردوغان به مثابه یک اصلاح طلب لیبرال روی کار آمده بود و به تدریج پایه‌های سفت و سخت سکولاریسم ترکیه را که مدت‌ها تحت سلطه ارتش حفظ شده بود، متزلزل کرد. دو دهه بعد اردوغان تصویر متفاوتی داشت و بنابراین گولن و پیروانش دیگر به عنوان گروه حامی شناخته نمی‌شدند.
پایان سال ۲۰۱۵ ترکیه اعلام کرد سازمان گولن یک گروه تروریستی است و شخص فتح الله گولن شبیه به اسامه بن لادن رهبر القاعده است.
اکتبر ۲۰۱۶ نیویورکر در مقاله‌ای درباره گولن نوشت که پیروان او بر سر خوردن غذای باقی‌مانده‌اش با هم درگیر می‌شوند. یکی از اعضای سابق این جنبش، نوشیدن آب از کفش او را مایه افتخار خوانده است. این گزارش همچنین به نقل از همین پیرو سابق می‌گوید که پیروان او به این باور رسیده‌اند که گولن، مسیح است. مصطفی آکیول، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای، در یک مقاله نظری که در ژوئیه ۲۰۱۶ در نیویورک تایمز منتشر کرد و نوشت که گولنیست‌ها در خلوت به او گفته‌اند که معتقدند رهبرشان همان «منجی» وعده داده شده است.
گولن هرگز ازدواج نکرد. او تا سال‌های آخر عمرش به زندگی زاهدانه ادامه داد. گولن یک بار به مجله نیویورکر گفته بود: «ای کاش قبرم شناسایی نشود. آرزو دارم در تنهایی بمیرم، در حالی که هیچ کس واقعاً از مرگ من باخبر نشود و از این رو کسی نماز میت بر جنازه من نخواند. کاش هیچ کس مرا به یاد نمی‌آورد.»
