کارنامه عزت‌الله انتظامی از واریته بهاری تا راه آبی ابریشم/ جای خالی آکتور سینمای ایران

رویداد۲۴ مازیار وکیلی: بیست و ششم مرداد سال 1397 یکی از تلخ‌ترین روزها برای اهالی فرهنگ و هنر بود. روزی که عزت‌الله انتظامی یکی از بزرگترین بازیگران سینمای ایران درگذشت.

عزت‌الله انتظامی در کنار علی نصیریان، داوود رشیدی، جمشید مشایخی و محمدعلی کشاورز تنها بازماندگان از نسل بازیگران ایران زمین بودند که از تئاتر شروع کردند و سه نفر از آن‌ها با حضور در یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران یعنی گاو پا به عرصه سینما گذاشتند. انتظامی تا پیش از گاو فقط در فیلم واریته بهاری ایفای نقش کرده بود و حاضر نشد جذب سینمای فارسی شود. این حضور مداوم در عرصه نمایش و نزدیکی با افرادی مثل غلامحسین ساعدی و عبدالحسین نوشین می‌توانست از انتظامی چهره‌ای سیاسی بسازد. اما علی‌رغم این فرصت برای سیاسی شدن انتظامی، او هنر را ترجیح داد.

کارنامه بازیگری عزت‌الله انتظامی با کارنامه فیلم‌سازی داریوش مهرجویی گره خورده است. داریوش مهرجویی که به تازگی از آمریکا برگشته بود و یک فیلم فراموش شدنی بنام الماس33 ساخته بود تصمیم گرفت از روی مجموعه داستان عزاداران بیل غلامحسین ساعدی فیلم گاو را بسازد. فیلمی که ساعدی به عنوان یکی از بزرگترین روشنفکران ایرانی نوشتن فیلم‌نامه آن را برعهده داشته است.

مهرجویی بر خلاف روال سینمای آن سال‌ها به سراغ بازیگران تئاتر رفت و هنرپیشه‌های اصلی خود را تماماً از میان بازیگران تئاتر انتخاب کرد و شاه نقش اصلی فیلم یعنی مش حسن را که عشقی دیوانه‌وار به گاوش دارد را به عزت‌الله انتظامی واگذار کرد. انتظامی با درخشش در این فیلم در کنار بهروز وثوقی بدل به بهترین بازیگران سینمای ایران در آن ایام شدند. با این تفاوت که انتظامی (به خاطر حال و هوا و مضمون اصلی فیلم گاو) طرفداران بیشتری میان قشر روشنفکر جامعه ایران پیدا کرد. حضور انتظامی در گاو آنقدر درخشان بود که یکی از اولین جوایز بازیگری تاریخ سینمای ایران را به دست آورد. هوگو نقره‌ای جشنواره شیکاگو برای بازی استثنایی عزت‌الله انتظامی در فیلم گاو رسید. گاو سرآغاز یک همکاری مستمر و پُرثمر میان انتظامی و مهرجویی بود.

بعد از گاو مهرجویی سراغ نمایش‌نامه‌ای از علی نصیریان رفت و آقای هالو را ساخت. انتظامی در این فیلم دو نقش بازی کرد یکی نقش زمین فروشی رند بنام محمدپور و دیگری قهوه‌چی خوش مشرب و بانمکی بنام فتح‌الله خان که بعداً مشخص می‌شود در قهوه‌خانه‌اش اتفاقات دیگری هم می‌اُفتد. این دو نقش در قیاس با گاو نقش‌های بزرگی برای انتظامی به حساب نمی‌آمد اما نشان داد انتظامی طنازی مخصوص به خودش و قریحه نابی در بازیگر دارد که شبیه هیچ‌کس دیگر نیست.

انتظامی پس از بازی در آقای هالو به بازی در فیلم‌های متفاوت سینمای ایران ادامه داد و به جز یکی دو فیلم تمامی فیلم‌هایی که انتظامی در آن‌ها بازی کرد از فیلم‌های روشنفکری سینمای ایران هستند و همین حضور در آثار روشنفکری سینمای ایران بود که باعث شد انتظامی در کنار دیگر بازیگران هم نسل خودش (مثل نصیریان، کشاورز و مشایخی) به بازی در سینمای بعد از انقلاب ادامه دهد.

فیلم‌هایی مثل بیتا، پستچی، ستارخان، صادق کرده، ملکوت و دایره مینا. که در میان این فیلم‌ها نقش‌های مکملش در پستچی و دایره مینا از باقی نقش‌هایش در سینمای قبل انقلاب شاخص‌تر بوده است. خصوصاً سامری که یک دلال خون پشت هم انداز و بی‌وجدان بود که سعی می‌کرد علی را در چنگال خود اسیر کند و از وجود این جوان سوءاستفاده کند.

انتظامی این روحیه قالتاق بودن و کاسب مسلکی را بعد از انقلاب در قالب نقش عباس آقا سوپرگوشت در اجاره‌نشین‌ها با طنزی دلنشین ادغام کرد و به اوج رساند. سال‌های بعد از انقلاب مثل تمام هنرمندان برای انتظامی با یک سرگشتگی آغاز شد و تا سال 1365 که مهرجویی اجاره‌نشین‌ها را ساخت ادامه داشت. خصوصاً توقیف حاجی واشنگتن علی حاتمی که انتظامی یکی از نقش‌های بی‌نظیر خود را در این فیلم ایفا کرده بود باعث شد کارنامه انتظامی در سال‌های پس از انقلاب دچار دست‌انداز شود. اما با ایفای نقش عباس آقا سوپرگوشت انتظامی احیا شد و جایگاه رفیعی در سینما ایران پیدا کرد. عباس آقا سوپر گوشت یک کاسب ایرانی (تهرانی) اصیل بود با تمام مهربانی‌ها و دوز و کلک‌های یک مرد ایرانی. مردی که هم زمان چشم طمع به خانه مجهول‌الوارث رام دامدار دارد و در عین حال انقدر گوش به فرمان مادر و رقیق القلب هست که با یک تَشر مادر به خودش بیاید و ضیافتی بزرگ برای همسایه‌ها ترتیب ببیند.

اجاره‌نشین‌ها در سینمای بعد از انقلاب شروع یک دوره باشکوه برای انتظامی بود. بعد از بازی در اجاره نشین‌ها همکاری مهرجویی با انتظامی ادامه یافت و انتظامی در شیرک، هامون و بانو هم با مهرجویی همکاری کرد. اما تنها همکاری با مهرجویی نبود که به کارنامه بازیگری انتظامی اعتبار بخشید. بازی در فیلم‌های ناصرالدین‌شاه آکتور سینما، روسری آبی، خانه خلوت، جنگ نفت‌کش‌ها، روز واقعه، خانه‌ای روی آب و گاو خونی عزت‌الله انتظامی را صاحب کارنامه‌ای کرد که کمتر کسی در سینمای ایران می‌تواند به چنین کارنامه‌ای دست پیدا کند. به این کارنامه درخشان حضور پُررنگ انتظامی در آثار سینمایی علی حاتمی را اضافه کنید تا متوجه شوید انتظامی نقشی فراتر از یک بازیگر در سینمای ایران ایفا کرده است. خصوصاً بازی در نقش خان مظفر سریال هزاردستان که چه به لحاظ وزن نقش در سریال و چه به لحاظ سبک اجرایی نقشی به کل متفاوت در کارنامه بازیگری انتظامی است. خان مظفر بر خلاف عباس آقا سوپر گوشت اجاره‌نشین‌ها و نیت‌الله روز فرشته نقشی است که تحرک چندانی ندارد و با توجه به دوبله بودن نقش عنصر صدا را هم از بازی انتظامی حذف کرده است. به همین خاطر انتظامی برای القای ویژگی‌های شخصیت خان مظفر به حرکات و نگاه‌های نافذ خود بسنده کرده است. خان مظفر چنان نقش متفاوت و تاویل‌پذیری از کار درآمد که حتی بعضی از سیاسی‌نویسان ایرانی این شخصیت را با چهره‌های مطرح سیاسی مثل مظفر بقایی مقایسه کرده‌اند.

مرگ انتظامی خسران بزرگی برای فرهنگ و هنر ایران زمین است چه آن‌که کمتر بازیگری را می‌توان با کارنامه انتظامی پیدا کرد. حتی هم نسلان دیگر انتظامی گاه تن به بازی در نقش‌هایی دادند که به هیچ وجه مناسب شان و جایگاه آن‌ها نبود اما انتظامی با یکی دو اشتباه قابل اغماض بهترین کارنامه ممکن را از خود به جای گذاشت. روحش شاد و یادش گرامی باد.