جمال‌زاده و وصف زندگی اقتصادی مردم در دوران مشروطه

رویداد۲۴ محمدعلی جمال‌زاده، نویسنده و محقق بزرگ معاصر ۲۳ دی ماه ۱۲۷۰ در اصفهان به‌دنیا آمد و ۱۷ آبان ۱۳۷۶ در ژنو درگذشت. او صاحب آثار متعدد تالیفی و ترجمه‌ای در زمینه‌های مختلف است. «گنج شایگان» یکی از آثار قابل‌توجه جمالزاده است.

 

او خود درباره این کتاب نوشته است: «جمع‌آوری اطلاعات صحیح درباره اقتصاد ایران در آن موقع که جنگ عظیمی راه‌ها را مسدود ساخته و روابط مقطوع و مراسله و مکاتبه و مسافرت و آوردن کتاب و رساله‌ها از خارج کار بسیار مشکل و بلکه غیرممکنی بود، کار مولف این کتاب را بسیار دشوار و خسته‌کننده ساخته بود، ولی جوانی و علاقه که نام دیگرش عشق است، مدد رسانید و توانستم «گنج شایگان» را (با همه نواقص و کمبود‌های بسیار) در ۱۶ فصل و یک ضمیمه و ۴۶ جدول و شش نقشه جغرافیایی و اقتصادی و یک نقشه بزرگ جغرافیایی ایران در ۲۱۹ صفحه بزرگ به چاپ برسانم.»

جمالزاده در گنج شایگان، بخش مبسوطی را به صادرات ایران اختصاص داده و می‌نویسد: قسمت عمده صادرات ایران عبارت است از محصولات زمینی و حیوانی و در میان صادرات صنعتی و کارخانه‌ای قالی پشمی و انواع دیگر آن، دارای اهمیت مخصوص است. صادرات ایران از چندی به این طرف بسیار ترقی کرده و نسبت صادرات به واردات در سال اودئیل (سال گاو) ۱۳۲۰- ۱۳۱۹ ه. ق، نسبت یک بود به دو، یعنی واردات دوبرابر صادرات بود، ولی کم‌کم صادرات ترقی کرد تا اینکه در سال پیچی‌ئیل (سال میمون) ۱۳۲۷-۱۳۲۶ قمری، فزونی واردات بر صادرات فقط یک‌دهم و نیم است (سه در ۲۰ یا ۱۵ درصد).

مهم‌ترین مال‌التجاره‌های صادرات ایران که قیمتشان در سال ایت‌ئیل (سال سگ) ۱۳۲۹- ۱۳۲۸، بیشتر از یک میلیون تومان بوده، عبارتند از: پنبه، میوه، فرش پشمی، مسکوکات طلا و نقره، برنج، ابریشم در پیله، پوست کار شده، تریاک، صمغ و پشم کار نشده (گنج شایگان، ص ۱۶).

گمرکات

تا سال ۱۳۱۷ قمری، تمام گمرکات ایران اجاره داده می‌شد و در همین سال از ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۷ وجه اجاره عبارت از سه کرور تومان است (۳۰۰ هزار لیره انگلیسی).

در ماه ذی‌القعده ۱۳۱۷، اصول اجاره منسوخ شد، ولی نه در تمام ایران، بلکه فقط در دو ولایت آذربایجان و کرمانشاه و، چون نتیجه این کار مساعد و خوب شد، سال بعد اصول اجاره گمرک در تمام ایران منسوخ شد و حق گمرک صادرات و واردات که به موجب فصل سوم از عهدنامه تجارتی ترکمانچای، صدی سه از اتباع داخله و صدی پنج از اتباع خارجه بود، مستقیما به حساب دولت واریز شد (گنج شایگان، ص ۳۸).

جمال‌زاده در بخش دیگری از کتاب، پس از ذکر فهرستی مفصل از کارخانجات از کارخانه ریسمان‌بافی و تفنگ‌سازی گرفته تا چلواربافی و آجرپزی، در سال ۱۲۷۵، معضل کارخانجات دوره خودش را نبود نیرو‌های خبره می‌داند و می‌نویسد:.

ولی از آن همه کارخانه، جز معدودی باقی نمانده و جهات این مساله، علاوه بر نکات مذکوره در ابتدای فصل، یکی هم فقدان اشخاص بصیر و خبیر در امور کارخانه و کارخانه‌سازی در ایران بود و البته اگر در ایران اشخاصی بودند که قبل از آنکه کارخانه‌ای به ایران آورده شود، می‌توانستند صلاحیت یا عدم‌صلاحیت آن را دریابند و در امور اقتصادی و ملکی و تجارتی مربوطه با کارخانه مزبور، غور و دقت و تتبع به‌عمل آورند، این همه کارخانه بیکار و بی‌حاصل نمی‎افتاد. مثلا وقتی که کارخانه کاغذگری وارد می‌کنند، لازم بود مقدمتا رجوع به اشخاصی که در این فن خبره هستند، بشود تا مشارالیه از روی قوانین علمی و اصول فنی ببیند کدام نقطه ایران برای این کار صلاحیت دارد، از کدام نقاط و به چه قیمتی می‌توان مواد خام لازم را به‌دست آورد و آیا وقتی که قیمت این مواد را با قیمت کرایه حمل‌ونقل و انبارداری و مزد عمله و کارگر و مخارج اتفاقی ترمیم و تعمیر کارخانه و مخارج کرایه محل و... جمع کرد، قیمت عمل‌آوردن کاغذ چقدر می‌شود و در صورتی که فلان مبلغ درصد منفعت را هم به مجموع مصارف و مخارج فوق بیفزاییم، آیا قیمت این کاغذ که از خارج یا از کارخانه داخلی دیگری بیرون می‌آید، مساوی هست یا نه (گنج شایگان، ص ۹۶).

زندگی در تهران

نمایندگان تجارتی که از اروپا به ایران فرستاده می‌شوند، اقلا باید مواجب‌شان صد تومان باشد. در طهران یا در مهمانخانه (ماهی ۳۵ تومان) منزل می‌نمایند یا باید خانه کرایه کنند (ماهی ۱۲ تا ۲۰ تومان). یک خانه سه تا پنج اطاق دارد، به علاوه آشپزخانه و زیرزمین. هنوز به‌طور عموم وسیله روشنایی در طهران، نفت است. در طهران، زبان فرانسه خیلی رواج دارد و در آذربایجان زبان روسی و در جنوب ایران مخصوصا زبان انگلیسی رواج دارد. در آذربایجان زبان ترکی آذری که با ترکی عثمانی بی‌شباهت نیست، خیلی به‌درد می‌خورد. گنج شایگان، یک اثر تحقیقی ارزشمند است که آمار دقیقی از اقتصاد ایران عصر مشروطه و اواخر دوران قاجار ارائه می‌دهد، ارزش کتاب فقط فضل تقدم آن نیست و اینکه زمانی به رشته تحریر درآمده است که نه سازمان آماری وجود داشت و نه دسترسی‌های آسان، بلکه این کتاب، هنوز پس از گذشت قریب به یک سده از نگارش‌اش، یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ اقتصادی اواخر دوران قاجار محسوب می‌شود.