خوشامدگویی تزار روسیه به مظفرالدین شاه
رویداد۲۴ امیر بیابانگرد: تصویر ثبت شده رر فروردین‌ماه سال ۱۲۷۹ که مراسم استقبال نیکلای دوم آخرین تزار روسیه از مظفرالدین شاه قاجار پادشاه ایران را نشان می‌دهد.
پس از ترور ناصرالدین شاه در دوازدهم اردیبهشت‌ماه ۱۲۷۵، پسرش مظفرالدین شاه به سلطنت رسید. شاه جدید حدود چهار دهه ولیعهد بود و دوران سلطنتش ربع دوره ولایتعهدی به طول انجامید. وقتی مظفرالدین شاه به پادشاهی رسید بیمار بود.
به روایت اکثر تاریخ‌نویسان مشروطه، این پادشاه در محاصره چاپلوسان بود چه در دوران ولیعهدی چه در زمان سلطنت. شاید به همین دلیل ساده‌دل و البته کم‌سواد باقی ماند. مظفرالدین شاه اگرچه کم‌قدرت می‌نمود، اما انسانی بی‌آزار بود. او نسبت به پدرانش پادشاهی مداراگر بود شاید هم بیم‌ناک از مخالفان. به هر حال پدرش به واسطه مخالفانش کشته شده بود پس او روشی ملایم در مقابل منتقدانش اتخاذ کرد. گویا به خاطر حدود چهل سال اقامتش در تبریز که مهد اندیشه مترقی در آن زمان بود، با افکار نو آشنا شده بود.
مظفرالدین شاه ابتدا میرزا علی خان امین‌الدوله را به صدارت برگزید. امین‌الدوله سیاستمداری تجددخواه و اصلاح‌طلب بود. دوران صدارت امین‌الدوله با اصلاحاتی در امور مالی و گمرکی و گسترش نهاد‌های آموزشی همراه بود. البته شاه از صدراعظم خواسته بود: «تعلیمات را نوعی قرار بدهند که خارج از تکالیف مذهبی به آن‌ها یاد ندهند.»
در بهار ۱۲۷۷، فیل پادشاه یاد فرنگستان کرد! درست وقتی که دولت ایران با بحران جدی مالی مواجه بود. پس برای خرج سفر چاره‌ای جز استقراض وجود نداشت.
به همین علت میرزا علی اصغر خان امین‌السلطان، مشهور به اتابک، که از دولت‌مردان روسوفیل قاجار بود باز هم صدراعظم ایران شد. اتابک برای تدارک اولین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ، وامی کلان از روس‌ها گرفت. دولت ایران بیست و سه میلیون و پانصد هزار روبل از روسیه دریافت کرد و در ازای آن کلیه درآمد گمرکی کشور در اختیار روس‌ها قرار گرفت.
بیشتر بخوانید: محمدعلی شاه قاجار در دوران تبعید در روسیه
به گزارش رویداد۲۴ سود این وام پنج درصد بود و حداکثر زمان بازپرداخت آن هفتاد و پنج سال تعیین شد. به این ترتیب در فروردین ماه ۱۲۷۹ برابر با ماه آوریل ۱۹۰۲ شاه و همراهانش سفر خود را آغاز کردند. روسیه به عنوان مقصد اول تور اروپایی پادشاه انتخاب شده بود.
کاروان شاه از سرزمین‌های جدا شده ایران گذشت. تزار روس در ایستگاه راه‌آهن سنت‌پتزربورگ پایتخت وقت روسیه، از شاه ایران استقبال کرد. (همان ایستگاهی که بعداً ولادیمیر لنین به طور مخفیانه در آن پیاده شد و رهبری انقلاب ۱۹۱۷ روسیه را بر عهده گرفت.)
به افتخار ورود مظفرالدین شاه در خیابان و میدان اصلی شهر طاقی برپا کرده بودند که با نشان شیر و خورشید و پرچم‌های ایران مزین شده بود. تزار در آن زمان هنوز تن به اصلاحات نداده بود و دومای روسیه تاسیس نشده بود. دوما اولین نهاد پارلمانی روسیه بود.
در ششم آگوست ۱۹۰۵ نیکلای دوم اعلامیه تاسیس مجلس دوما را امضا کرد، بلکه بتواند جلوی انقلاب را بگیرد. اما خیلی زود آزادی‌خواهان کشورش را قلع و قمع کرد. در نتیجه سرنوشتی شوم در انتظارش بود. او و خانواده‌اش در جریان انقلاب ۱۹۱۷ روسیه به طرز فجیعی کشته شدند. آن‌ها سال‌ها بعد و به نظر کلیسای ارتدکس شهید و قدیس نام گرفتند.
اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه طول کشید. پس از روسیه، شاه از اتریش، سوییس، آلمان، بلژیک و فرانسه بازدید کرد. از وقایع مهم این سفر ترور نافرجام مظفرالدین شاه در پاریس توسط یک آنارشیست بود. آنچه اغلب توجه شاهان قاجار را جلب می‌کرد مظاهر تمدن اروپایی بود و آن‌ها بنیان‌های فرهنگ غرب را نادیده می‌گرفتند.
شاه در نخستین سفر اروپایی‌اش سفارش ساخت قالب برای ضرب سکه با تصویر خود را ضرابخانه‌ی بروکسل در بلژیک داد. همچنین یک کالسکه دو نفره، یک ماشین الکتریکی بستنی‌سازی، یک دیگ برقی غذاپزی، یک ساعت طلا، صد شیشه ادکلن، یک دوربین عکاسی که همه رنگ بیندازد و چهار عدد دستگاه تلفن که تا صد فرسخ حرف بزنند سوغات آورد. دستاوردی عظیم برای مملکت! اما می‌توان مظفرالدین شاه را دارای نقش مهمی در تاریخ معاصر ایران دانست. او مهم‌ترین اقدام قاجار را به نام خود ثبت کرد.
ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان می‌نویسد: «جبنیت پادشاه عاقبت به حال ایران مفید واقع گردید و به یک جنبش ملی مشروطیت، سلطنت را تسلیم نمود. [مظفرالدین شاه] به ترقی مملکت مایل‌تر بود، ولو اندکی از اقتدارات او کاسته می‌شد. شاه که خود را سایه‌ی خدا می‌دانست در سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ تسلیم اراده مشروطه‌خواهان شد و فرمان مشروطیت را امضا کرد.
در نوزدهم مرداد ۱۲۸۵ روزنامه فرانسوی فیگارو مطلبی را به قلم فیتس موریس منتشر کرد: «صمدخان ممتازالسلطنه سفیر ایران در فرانسه، دیروز پیامی از نخست‌وزیر دریافت کرده است؛ شاه به ایران قانون اساسی اعطا کرده است. [..]پادشاه که دل‌نگران وضعیت معیشتی و رفاهی مردم خود است از آن‌ها دعوت کرده که در اصلاح امور مملکت مشارکت کنند. او به این منظور دستور تشکیل مجلس نمایندگان را صادر کرده است. این مجلس متشکل از اعضای خانواده سلطنتی، اشراف و روحانیون، تجار و صاحبان صنایع و دیگر اقشار مردمی خواهد بود. نمایندگان از آزادی بیان کامل برخوردارند و می‌توانند نظرات خود را درباره نیاز‌های کشور مطرح کنند.»
فیتس موریس در ادامه نوشت: «شاه تصمیم عاقلانه‌ای گرفته است چرا که ایران در ماه‌های اخیر شاهد رشد جریان اعتراضی عظیمی بود که می‌توانست پیامد‌های خطرناکی به همراه داشته باشد. انتخاب نخست‌وزیر جدید نیز نشان از درایت پادشاه دارد.»
او همچنین به تحولات سیاسی در روسیه اشاره کرد و نوید داد که عصر سلطنت مطلقه رو به زوال است: «موجی به راه افتاده است که آخرین پادشاهان خودکامه را با خود خواهد برد. بعد از تزار، شاه ایران نیز حق قانون اساسی را برای مردمش به رسمیت شناخته است. اکنون دیگر تنها سلطان عثمانی باقی مانده است.»
در هشتم دی‌ماه ۱۲۸۵، مظفرالدین شاه اولین قانون اساسی ایران را امضا کرد و ده روز بعد در کاخش و در کمال آرامش از دنیا رفت. او آخرین مَلِکِ ایران بود که در مُلکِ خود درگذشت.
