تاریخچه شب یلدا در ایران باستان
رویداد۲۴ نازآفرین جمشیدی: شب چله یا شب یلدا درازترین شب سال برای ما ایرانی‌هاست و البته افراد ساکن در نیم‌کره شمالی بلندترین روز را تجربه می‌کنند. این روز مصادف با انقلاب زمستانی در دنیاست.
به گزارش رویداد۲۴ جشن یلدا یا همان چله کهن‌ترین جشن ما ایرانی‌هاست و ما آن را به درازای تاریخ جشن می‌گیریم و به همین دلیل اهمیت زیادی برایمان دارد و هیچ‌کس و هیچ‌چیز نمی‌تواند خدشه‌ای به آن وارد کند.
جالب این‌جاست که این موضوع در مورد تمامی جشن‌های تاریخی و باستانی ما وجود دارد و مردم اهمیت زیادی به آن‌ها می‌دهند. این جشن در ۹ آذر ۱۴۰۱ ثبت میراث جهانی شده و اهمیتی جهانی پیدا کرده است. شب چله به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر یعنی روز پایانی فصل پاییز تا طلوع آفتاب در ۱ دی یعنی نخستین روز از فصل زمستان گفته می‌شود.
شبی که ما ایرانی‌ها آن را جشن می‌گیریم و برایش برنامه‌ی ویژه‌ای داریم.
در این شب است که ایرانی‌ها دور هم جمع می‌شوند که البته مرسوم است همگی به خانه بزرگ‌تر فامیل می‌روند. در این شب سبزی‌پلو با ماهی و انواع میوه‌ها به‌ویژه هندوانه و انار و ازگیل می‌خورند و گل می‌گویند و گل می‌شنفند.
بزرگان فامیل در این شب مهمانان و جوانان را به شاهنامه‌خوانی و گرفتن فال حافظ و البته بیان خاطرات شیرینشان مهمان می‌کنند و تلاش می‌کنند شبی خوش برایشان رقم بزنند.
ریشه نام یلدا
یلدا از واژه‌ی سریانی (زبان رایج در میان مسیحیان) برگرفته شده که به معنای زایش است. جالب است بدانید ابوریحان بیرونی از این جشن گفته است و از آن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است.
شب چله
حتما شنیده‌اید بسیاری این شب را شب چله می‌نامند، اما چه تفاوتی با یلدا دارد؟ شب چله در حقیقت همان شب یلداست. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کار‌های کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آن‌ها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان که درست پس از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن به درازا می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کم‌تر است و آسیب کم‌تری هم می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت رخ میدهد.
فلسفه و تاریخچه‌ی یلدا
جشن چله پیشینه‌ای دیرینه دارد که قدمت آن مشخص نیست، اما هر چه هست یک سنت باستانیست و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار میکردهاند. بسیاری بر این باورند که ریشه‌ی پاس‌داشت شب چله میراث قوم کاسپیان است.
برخی باستان‌شناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می‌کنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماه‌های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند.
البته این نقوشِ در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند. اما باستان‌شناسان براین باورند می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال پیش ردیابی کرد.
یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌هاست.
دلایل جشن‌گرفتن یلدا
برای جشن‌گرفتن یلدا و دلایل آن روایات گوناگونی وجود دارد که در این‌جا به آن‌ها می‌پردازیم.
روایت نخست؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی
در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود بنابراین آن‌ها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تأثیراتی که می‌گرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی.
به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روز‌ها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.
بیشتر بخوانید: بهترین شعر شب یلدا
روایت دوم: شب زاده‌شدن مهر و میترا (خورشید) و آغاز آفرینش
به گزارش رویداد۲۴ پیش از دین زرتشتی در ایران آیین میتراییسم رواج داشت. اگر دوست دارید بیشتر در مورد این آیین بدانید می‌توانید در مورد آن مطالعه کنید. مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد. او ساعات روز را طولانی می‌کند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود. برخی بر این باورند که نام ماه دی از آیین میترایی آمده است و به معنای دادار و خداوند است. چرا که با شروع دی میترا بر اهریمن غلبه می‌کند.
آداب و رسوم شب چله چیست؟
جالب است که آیین و رسوم این شب در درازای تاریخ تغییری چندانی نکرده است.
آتش
قدیم دور کرسی می‌نشستند. قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و الان بخاری‌ها مجلس را گرم می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیرو‌های اهریمنی بوده است.
مثل‌گویی یا قصه‌خوانی در شب چله
این رسم که بیشتر در گذشته‌ها اجرا می‌شده است به این شکل بوده که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرتر‌ها برای همه قصه تعریف می‌کردند. اگر این سنت و رسم را هنوز دارید که عالیست اما اگر ندارید از گنجینه‌های فامیل بخواهید برایتان از گذشته و خاطراتشان بگویند.
اگر بخوانید بدانید در مورد مثل بدانید باید بگوییم مثل قصه‌های کوچک و داستان‌های غیر واقعی‌اند. بیشتر قهرمان‌های آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته می‌شوند.
در هر نقطه‌ای از کشور قصه‌های مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانی‌ها قصه حسین کرد شبستری می‌خوانند و خراسانی‌ها بیشتر از داستان‌های شاهنامه داستان سرایی می‌کنند.
فال حافظ در شب یلدا
معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. گرفتن فال حافظ شب یلدا به این ترتیب است که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…»
بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فال‌ها معمولا روحیه بخشند.
شاهنامه خوانی
جزو جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه‌ی نقالی چند برابر می‌شود. متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید.
