از حاکمیت یکدست تا حرکت به سمت بمب اتم | میراث ابراهیم رئیسی برای ایران چه بود و بعد از او چه خواهد شد؟

رویداد۲۴ | حسین موسویان در یادداشت خود در نشریه میدل ایست آی نوشته: یکشنبه ۱۹ ماه می‌هلیکوپتر حامل رئیس جمهورآقای رئیسی و وزیرخارجه ایران آقای امیرعبداللهیان و همراهان درراه بازگشت از مراسم افتتاح یک سد مشترک با کشور آذربایجان دچار سانحه شد. دشواری‌های زیاد پروسه جستجو بخاطر بدی آب و هوا موجب شد که کشور‌هایی همچون ترکیه و روسیه و عراق برای عملیات جستجو به کمک آمدند. دوشنبه ۲۰ می، مقامات ایران اعلام کردند که رئیس جمهور، وزیر خارجه و همراهان آنها جان باخته‌اند.

آقای رئیسی در شهرمشهد متولد و در سن ۲۰ سالگی در قوه قضائیه بعنوان دادستان کرج کارش را آغاز کرد و به تدریج به ریاست قوه قضائیه رسید و در ژوئن ۲۰۱۲ رئیس جمهور ایران شد.

درگذشت رئیس جمهور ایران درشرایط حساس منطقه خاورمیانه رخ داده است. بجز اسرائیل، سران اکثر کشور‌های جهان درگذشت رئیس جمهور، وزیرخارجه و همراهان را تسلیت گفتند. رئیس جمهور در ایران دومین مقام عالی کشور بعد از مقام رهبری است.  مخبر معاون اول رئیس جمهور موقتا مسئولیت اداره دولت و علی باقری مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران نیز موقتا عهده دار سرپرستی وزارت خارجه شده اند. طبق قانون اساسی ایران انتخابات برای تعیین رئیس جمهور جدید ظرف ۵۰ روز باید انجام شود.

درعین حال میراث دوره ریاست جمهوری آقای رئیسی، بر سیاست داخلی و خارجی ایران تاثیرگذار خواهد بود.

میراث رئیسی برای آینده ایران چیست؟

حرکت ایران به سمت دستیابی به بمب اتم

با وجود اینکه بخش اعظم اصولگرایان در دوره ریاست جمهوری روحانی مخالف برجام بودند، رئیسی رئیس جمهور اصولگرا با تمام ظرفیت برای احیاء برجام تلاش کرد، اما این تلاش‌ها بخاطرعدم تمایل دولت بایدن به نتیجه نرسید. دولت بایدن و کشور‌های اروپایی بخاطر همکاری‌های ایران با روسیه بویژه موضوع جنگ اکراین و نیز حمایت ایران از حماس در جنگ با اسرائیل، علاقه‌ای به احیاء برجام نداشتند.

دولت بایدن نه تنها ۱۵۰۰ تحریم دوره ترامپ را حفظ کرد بلکه حدود ۷۰۰ تحریم جدید نیز علیه ایران اعمال کرد. کشور‌های اروپایی نیز ده‌ها تحریم جدید علیه ایران اعمال کردند. این تحریم‌ها موجب شد که ارزش پول ملی ایران از یک دلار حدود ۲۵۰۰۰ تومان در پایان دوره روحانی، به یک دلار حدود ۶۰۰۰۰ تومان در فروردین ۲۰۲۴ سقوط کند.

ایران نیزعکس العمل نشان داد، از برجام فاصله گرفت و برنامه هسته‌ای خود را توسعه داد تا اینکه به یک کشور «در آستانه دستیابی به بمب هسته ای» تبدیل شد که این مهمترین میراث دوره ریاست جمهوری رئیسی را رقم زد. اکنون سئوال این است که آیا ایران بعد از رئیسی به یک کشور "دارنده بمب هسته ای" تبدیل خواهد شد.

واقعیت این است که آمریکا و اروپا هیچ ابتکاری در دیپلماسی برای یک گفتگوی جامع با ایران ندارند بجز توسل به تحریم وفشار و تهدید و زورگویی. با ادامه این روند توسط غرب، منهای اینکه رئیس جمهور بعدی ایران چه کسی باشد، احتمالا ایران به سوی یک کشور "دارنده بمب هسته ای" خواهد رفت.

اولین جنگ مستقیم ایران واسرائیل

در دوره ریاست جمهوری رئیسی تنش‌های منطقه‌ای آمریکا و اسرائیل با ایران، به بالاترین سطح خود بعد از انقلاب ۱۹۷۹ ایران رسید. در اول آوریل ۲۰۲۴، اسرائیل در حمله نظامی به سرکنسولگری ایران، تعدادی از فرمانده هان ارشد نظامی ایران را به شهادت رساند و ایران نیز در یک اقدام متقابل با حدود ۳۰۰ پهباد و موشک به اسرائیل حمله کرد. ادامه این روند تخاصمات غرب-اسرائیل و ایران، ممکن است دیر یا زود، به یک تقابل نظامی تمام عیار بین ایران و اسرائیل بیانجامد.

سومین تحول مهم منطقه‌ای در دوران یاست جمهوری رئیسی، برقراری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان با وساطت چین بود. در ژانویه ۲۰۱۶، نیرو‌های طرفدار اصولگرایان در اعتراض به اعدام شیخ نمر رهبر شیعیان همراه با ۴۷ تن از شیعیان عربستان، سفارت عربستان در ایران را به آتش کشیدند که این حادثه موجب بروز بحران دیپلماتیک بین دوکشور شد.

علت اصلی موفقیت چین در بهبود روابط تهران-ریاض این بود که محمد بن سلمان با اتخاذ یک استراتژی جدید، تصمیم گرفت در قالب برنامه چشم انداز ۲۰۳۰، عربستان را به قدرت اقتصادی منطقه تبدیل کند. بدین منظور ریاض روابط خود را نه تنها با ایران و قطر و ترکیه و مصر بلکه با قدرت‌های بلوک شرق نیز بهبود بخشید.

بیشتر بخوانید:

اثر نامحسوس ابراهیم | درگذشت رئیس‌‌جمهور چه تاثیری روی صندلی‌های مهم حاکمیت خواهد گذاشت؟

چه کسانی می‌توانند کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شوند؟ | مخبر نمی‌تواند، قالیباف و محسنی اژه‌ای می‌توانند

سناریوهای انتخابات پسارئیسی | انتخابات بعدی مانند سال ۱۴۰۰ برگزار می‌شود یا بازی تغییر کرده است؟

چرخش کامل ایران به سمت شرق

تحول مهم بعدی منطقه ای-بین المللی در دروان ریاست جمهوری رئیسی، نهایی شدن عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای و پذیرش ایران به عضویت در گروه کشور‌های بریکس شامل روسیه، چین، هند، آفریقای جنوبی و برزیل بود که پروسه آن از سال‌ها قبل آغاز شده بود.

اگر روند جاری خصومت‌های غرب با ایران ادامه یابد، عضویت ایران در این دو سازمان مهم میتواند پروسه چرخش کامل ایران به شرق را رقم زند.

حاکمیت یکدست

اما در بخش سیاست داخلی ایران، آقای رئیسی اولین رئیس جمهوری بود که بطور کامل با سیاست‌های مورد نظر مقام عالی رهبری ایران در موضوعات داخلی، منطقه‌ای و بین المللی هماهنگ بود. روسای جمهور قبلی از جناح اعتدالیون و اصلاح طلب‌ها همچون هاشمی، خاتمی و روحانی دیدگاه‌های متفاوتی با مقام عالی رهبری ایران داشتند. حتی احمدی نژاد که منتخب اصولگرایان بود، بعد از مدتی اختلافات شدید با سیاست‌های مقام رهبری پیدا کرد.

در حقیقت دوره رئیسی، اولین دوره یک رئیس جمهور در دوران ۳۵ سال رهبری آیت الله خامنه‌ای بود که حاکمیت یکدست شد و اصولگرایان دولت، مجلس، قوه قضائیه و نهاد‌های امنیتی-نظامی را دراختیار گرفتند.

با این وجود، جبهه اصولگرایان در این دوره نیز دچار شکاف شد بطوریکه نیرو‌های معتدل این جبهه مثل علی لاریجانی رئیس مجلس قیلی منزوی شدند، نیرو‌های نیمه معتدل جناح اصولگرا همچون محمد باقر قالیباف رئیس فعلی مجلس توسط جناح رادیکال اصولگرایان مورد انتقاد و تحت فشار قرار گرفتند. درعین حال رئیسی سعی کرد که خود را در وسط رقابت‌های داخلی جبهه اصولگرایان حفظ کند. در عین حال، در اواخر دوره رئیسی، تئوری "حاکمیت یکدست" هم زیر سئوال رفت.

بعد از رئیسی چه خواهد شد؟

نهایت اینکه بعد از رئیسی، دو فرضیه متصور است.

یکی اینکه جناح رادیکال جبهه اصولگرایان قدرت را قبضه کند که در این صورت ممکن است تنش‌های ایران با غرب تشدید شود.

فرضیه دوم اینکه با تدبیر مقام عالی رهبری ایران، نیرو‌های معتدل جبهه اصولگرایان، غالب شوند که در اینصورت شانس کاهش تنش های غرب و ایران افزایش خواهد یافت.