معمای سقوط/ آیا ایران به هواپیمای اوکراینی شلیک کرده است؟

رویداد۲۴ در روزهای پر خبر و پر حادثه در ایران سقوط هواپیمای اوکراینی آخرین اتفاقی بود که بیش از سایر اتفاق‌های مشابه حاشیه داشت. در ساعات اولیه همه از این اتفاق تلخ شوکه بودند. ساعتی بعد خبری منتشر شد که نخبه‌های دانشگاه شریف در آن پرواز بودند و افکار عمومی از این ضایعه گفتند. بحث‌ها درباره دلایل تعداد بالای سقوط هواپیما در ایران ادامه داشت که ناگهان یکی از مقام‌های دفاعی آمریکا از این موضوع سخن گفت که دلیل سقوط هواپیما، شلیک موشک ایران بوده است. پس از این اظهار نظر ناگهان بحث درباره هواپیمای اوکراینی تغییر کرد و همه از این موضوع سخن گفتند که دلیل سقوط هواپیما، شلیک موشک توسط ایران بوده است. تنها استناد این ادعا البته ادعای یک مقام ناشناس آمریکایی بود.

«نیوزویک» با استناد به سخنان دو کارمند پنتاگون نوشت «سامانه دفاع موشکی ایران پس از پرتاب شبانه موشک به پایگاه مورد استفاده سربازان آمریکایی در عراق فعال بوده است.»

پس از نیوزویک، خبرگزاری‌های سی‌بی‌اس و سی‌ان‌ان نیز این موضوع را در رسانه‌های خود نوشتند که هواپیمای اوکراینی با سیستم دفاع موشکی ایران سقوط کرده است. یک مقام آمریکایی به سی‌ان‌ان گفته بود که ماهواره‌های آمریکایی شلیک دو موشک را قبل از سقوط هواپیما رصد کرده‌اند و یقین دارند که این شلیک به انفجار بزرگ منجر شده است.

تصاویر و فیلم‌هایی که از لحظه آتش گرفتن موتور هواپیما منتشر شد، شبیه انفجار موشک نبودند و ادعای شلیک موشک درباره این اتفاق بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسید. با این حال سقوط هواپیما درست بعد از پاسخ موشکی ایران به ترور و شهادت سردار سلیمانی بود و همین موضوع باعث شد شائبه‌ها درباره این موضوع بیشتر شود. در این ادعاها گفته شد که ایران به تصور اینکه هواپیما نظامی بوده، به آن شلیک کرده است.

سفارت اوکراین در ایران در ساعات ابتدایی این سانحه خبری با این مضمون روی وبسایت خود منتشر کرد که دلیل این اتفاق، «نقص فنی» بوده است. این خبر ساعاتی بعد از خروجی سایت برداشته شد و با این اقدام، شایعه‌ها بیشتر از قبل شد. ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین پس از حذف خبر از سایت سفارت این کشور در ایران در مصاحبه‌ای خبری اعلام کرد که «اولویت ما مشخص کردن حقیقت و افراد مسئول این فاجعه وحشتناک است.» با دستور زلنسکی، گروه تحقیق اوکراین به ایران فرستاده شد.

عابدزاده رئیس سازمان هواپیمایی کشوری حضور تیم تحقیق اوکراینی در ایران را تایید کرد و گفت: «اطلاع اولیه برای کشورهای اوکراین به عنوان کشور محل ثبت هواپیما، ایالات متحده به عنوان کشور سازنده، سوئد و کانادا به عنوان کشورهای متقاضی که اتباع آنها در این هواپیما بودند صادر شده است. اوکراین ضمن درخواست حضور در فرایند بررسی سانحه، نسبت به معرفی گروهی برای شرکت در فرایند بررسی سانحه، شناسایی و انتقال اجساد اتباع خود و سایر وظایفی که در این شرایط بر عهده کشور ثبت کننده و بهره‌بردار اقدام کرده است.»

پس از زلنسکی رییس جمهور اوکراین، اولکسی دانیلوف دبیر شورای امنیت این کشور، متنی در فیسبوک خود به اشتراک گذاشت و در آن چهار احتمال 1) اصابت موشک به هواپیما  2) برخورد با پهپاد 3) نقص موتور هواپیما و 4) وقوع حمله تروریستی را به عنوان احتمال‌های اصلی ذکر کرد و بر تنش‌های شائبه‌ها افزود.

در ساعات پایانی نوزدهم دی‌ماه، جاستین ترودو نخست وزیر کانادا نشست خبری برگزار کرد و به عنوان مسئول اجرایی کشوری که اتباع آن در هواپیما بوده‌اند، گفت: «منابع مختلف اطلاعاتی او نشان می‌دهند که هواپیمای اوکراینی با موشک ساقط شده است.» 

ترودو نگفت منابع اطلاعاتی‌اش چه بوده و تنها گفت که اطلاعاتش را از هم‌پیمانان کانادا گرفته است و بخش دیگر اسنادی است که در دست کاناداست. احتمالا منظور از هم‌پیمانان کانادا، کشور آمریکا باشد زیر نخستین بار این خبر در رسانه‌های آمریکا منتشر شد.

ترودو همچنین اعلام کرد که «ممکن است اقدام ایران غیرعمدی بوده باشد اما مهم است که تحقیقات جامع بین المللی در محل حادثه انجام شود.»

دونالد ترامپ نیز طور زیرکانه‌ای درباره سقوط هواپیمای اوکراینی صحبت کرد و جوری وانمود کرد که این ماجرا ارتباطی به آمریکا ندارد. ترامپ، سقوط به دلیل فنی را رد کرد و بیان اینکه «اتفاق خیلی وحشتناکی روی داده است»، گفت: «این موضوع ربطی به ما ندارد.»

در میان بحث‌های به وجود آمده، حتی از این سخن گفته شد که شلیک به هواپیمای اوکراینی کار روسیه بوده است. به دلیل اختلافات اوکراین و روسیه، این شایعه نیز بسیار دست به دست شد. رییس سازمان هواپیمای کشوری البته به این موضوع اینگونه پاسخ داد: «بقایای موشک‌های روسی در اطراف هواپیما صحیح نیست و انفجار بر اثر برخورد هواپیما با زمین بوده است.»

بیشتر بخوانید: گزارش اولیه سانحه هواپیمای بوئینگ ۸۰۰-۷۳۷ /هیچ پیامی درباره شرایط غیرمعمول مخابره نشد

در میان تمام این بحث‌ها و شایعه‌ها، جای مسئولان ایرانی خالی بود و فضای رسانه‌ای کاملا در اختیار غرب بود. برخی فعالان رسانه‌ای در توییت‌های جداگانه از مقامات مختلف در حال حاضر که شایعات شدت گرفته، جای خالی شما احساس می‌شود و نگذارید بازی در زمین غرب انجام شود.

نخستین واکنش را حسام الدین آشنا داشت که در توییتی عجیب به جای آنکه پاسخ غرب را بدهد، به رسانه‌های داخلی تاخت و نوشت: «به کارگزاران ایرانی‌تبار رسانه‌های فارسی‌زبان هشدار می‌دهم از مشارکت در جنگ روانی مربوط به هواپیمای اوکراینی بپرهیزند.» این جمله البته واکنش‌های متفاوتی به همراه داشت؛ از جمله اینکه کاربران نوشتند به جای زدن رسانه‌ها و خبرنگاران، بهتر است پاسخ آمریکا و کانادا را بدهد. سیامک رحمانی روزنامه نگار در واکنش به آشنا نوشت: «دولت اگر دو حامی و مشاور مثل شما داشته باشد، نیازی به پنتاگون و تتراگون نیست.»

پاسخی از سایر مسئولان نیز در نیامد و رسانه‌های داخلی موضوع را پیگیری کردند. شواهد درباره اینکه ایران چنین اقدامی کرده باشد، بسیار اندک و ناچیز بود و به سختی می‌شد به نتیجه‌ای رسید که کانادا رسیده است.

هوشنگ شهبازی خلبان درباره اینکه چقدر احتمال اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی وجود دارد، گفته با 35 سال سابقه پرواز می‌گویم چنانچه به این هواپیما موشک می‌زدند، همان بالا در آسمان پخش می‌شد و قطعات آن در زمین، کیلومترها از هم فاصله داشتند.»

یک منابع آگاه به رویداد۲۴ می‌گوید: برای هر پرواز گردش کار بسیار مفصلی وجود دارد و مشخصات هر پرواز به سازمان پدافند هوایی داده می‌شود و به طور کلی هیچ هواپیمایی بدون این مجوزها نمی‌تواند از زمین برخیزد، بنابراین اینکه کسی گمان کند هواپیما بلند شده و پدافند او را نشناخته باشد، حرف دقیقی نیست.

او می‌گوید: اینکه چه موضوع سیاسی پشت این قضیه است را نمی‌دانم اما این را می‌دانم که اینکه فکر کنیم سازمان پدافند هوایی یک کشور که وظیفه امنیت هوایی و امنیت آسمان را بر عهده دارد، نتوانسته تفاوت هواپیمای غول‌پیکر مسافربری و هواپیمای جنگی را بفهمد، بسیار ساده‌لوحانه است.

این منبع آگاه همچنین می‌گوید: نوع اوج‌گیری هواپیمای نظامی و همچنین سرعت و ارتفاع آن، با هواپیماهای مسافری کاملا متفاوت است و سامانه‌های پدافندی به راحتی می‌توانند این دو را از هم تشخیص بدهند بنابراین اشتباه گرفتن این دو نوع هواپیما محال است؛ ضمن اینکه مسیر پروازی هواپیمای اوکراینی یک مسیر روتین بوده و نوع حرکت آن نشان می‌دهد روی خط پرواز همیشگی این مسیر بوده است که سامانه پدافند به علت تعداد بالای پرواز در این مسیر با آن آشنایی کامل دارد و بنابراین شلیک به این پرواز بسیار غیر منطقی است.

مدیرکل دفتر بررسی سوانح سازمان هواپیمایی ایران نیز گفته «هیچ مستندی برای اصابت موشک وجود ندارد و دلایلی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه‌ها مطرح کرده و این شایعه را رد کنیم.»

فعلا بحث درباره هواپیما و دلایل سقوط آن به صدر اخبار رسانه‌ها و افکار عمومی یافته است و تا مشخص شدن دلیل واقعی این موضوع، باید منتظر ماند. فعلا این موضوع اثبات شده است که ایران کشور اتفاق‌هاست؛ اتفاق‌های مبهم، اتفاق‌ها و سوال‌های پاسخ داده نشده؛ اتفاق‌هایی که شایعات درباره آن بسیار زیاد است.