سفر محمدرضاشاه به آمریکا برای خرید هواپیمای اف ۴ فانتوم

رویداد۲۴ | دوران سلطنت محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران، با تلاش‌های چشمگیری برای تجهیز ارتش و زیرساخت‌های نیرو‌های نظامی ایران همراه بود. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این برنامه مدرنیزاسیون، خرید تجهیزات نظامی پیشرفته، به ویژه از ایالات متحده بود و از جمله مهم‌ترین معاملات حکومت پهلوی با ایالات متحده، خرید جنگنده‌های اف ۴ فانتوم از شرکت هواپیماسازی مک‌دانل داگلاس بود. دفتر مرکزی این شرکت هواپیماسازی در سنت لوئیس میزوری قرار داشت و محمدرضاشاه برای بررسی جزئیات معامله، شخصا به سنت لوئیس سفر کرد.

اهداف نظامی شاه

در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، ایران به عنوان یکی از متحدان کلیدی بلوک غرب در خاورمیانه ناپایدار شناخته می‌شد. پس از سقوط دولت محمد مصدق و بازگشت شاه به قدرت که با کمک سازمان سیا انجام شد، شاه سیاست‌های خود را بر اساس اتحاد با بلوک غرب تنظیم کرد. پس از آن بود که ایران به عنوان یکی از هم‌پیمانان ایالات متحده، بدل به مهمترین متحد آمریکا در منطقه شد. شاه قدرت خود را مدیون آمریکا بود و با توجه به فضای جنگ سرد و رقابت با شوروری، آمریکا نیز شدیدا به این اتحاد نیاز داشت.

در نظر محمدرضاشاه پهلوی، تجهیز و مدرنیزاسیون ارتش، اهمیتی به مراتب بیشتر از اصلاحات اقتصادی و اجتماعی داشت. او در پی تبدیل ایران به یک قدرت نظامی منطقه‌ای بود که قادر به دفاع از خود در برابر تهدیدات خارجی و اعمال نفوذ در خاورمیانه باشد. خرید ابزار‌های نظامی پیشرفته، بخشی ضروری از این استراتژی بود و با افزایش درآمد‌های نفتی ایران در پی افزایش قیمت‌های جهانی نفت، شاه منابع مالی لازم برای پیشبرد اهداف خود را به دست آورد. به این ترتیب تا اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، ایران به یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان سلاح در جهان تبدیل شد.

اهمیت جنگنده‌های اف ۴ فانتوم

شاه خود خلبان بود و به نیروی هوایی اهمیت زیادی می‌داد. به همین دلیل اقدام به خرید هواپیما‌های جنگنده از ایالات متحده کرد. جنگنده مک‌دانل داگلاس این جنگنده که در اواخر دهه ۱۹۵۰ برای نیروی دریایی ایالات متحده ساخته شده بود، به سرعت به عنوان یک هواپیمای چندمنظوره و قدرتمند شهرت یافت.

برای شاه، اف ۴ فانتوم نماد اوج فناوری نظامی بود. قابلیت‌های مانند برد طولانی، سرعت بالا و توانایی حمل انواع سلاح‌های هوابه‌هوا و هوابه‌زمین، این جنگنده را به یک هواپیمای ایده‌آل برای نمایش قدرت نظامی ایران تبدیل کرده بود. همچنین با وجود تهدیداتی که از سوی عراق و اتحاد جماهیر شوروی متوجه ایران بود، شاه اف ۴ فانتوم را به عنوان سلاحی ضروری برای تقویت مرز‌های ایران می‌دید.

سفر شاه به سنت لوئیس

در اوایل دهه ۱۹۷۰، مذاکرات میان ایران و ایالات متحده در مورد خرید‌های نظامی به مرحله حساسی رسیده بود. ایران قبلا چندین دسته جنگنده اف ۴ فانتوم خریداری کرده بود، اما شاه مشتاق بود که نیروی هوایی خود را بیشتر گسترش دهد. در سال ۱۹۷۳، شاه برای خرید اف ۴ به سنت لوئیس سفر کرد.

شرکت مک‌دانل داگلاس که در سال ۱۹۳۹ تاسیس شده و به یکی از بزرگ‌ترین پیمانکاران نظامی ایالات متحده تبدیل شده بود. جنگنده اف ۴ فانتوم نیز یکی از محصولات شاخص آن بود. کارخانه‌های این شرکت در سنت لوئیس، هزاران جنگنده برای ارتش ایالات متحده و کشور‌های هم‌پیمان آن تولید کرده بودند. سفر شاه به این شهر، اهمیت روابط ایالات متحده و ایران و تاثیر اقتصادی تجارت تسلیحات بر صنعت دفاعی آمریکا را برجسته می‌کرد.

بیشتر بخوانید: سوانح هواپیماهای نظامی در ایران

شاه در طول اقامت خود در سنت لوئیس، مذاکراتی در سطوح بالا با مدیران مک‌دانل داگلاس و نمایندگان دولت آمریکا برگزار کرد و نهایتا قراردادی میان آن‌ها منعقد شد. این قرارداد تنها شامل خرید جنگنده‌های اف ۴ نبود، بلکه سیستم‌های پشتیبانی، برنامه‌های آموزشی و تجهیزات نگهداری و تعمیر را نیز شامل می‌شد.

پیامد‌های استراتژیک این قرارداد

خرید جنگنده‌های اف ۴ فانتوم توسط ایران، پیامد‌های استراتژیک عمیقی داشت. در سطح منطقه‌ای، این مطلب جایگاه ایران را به عنوان قدرت نظامی برتر در خلیج فارس تثبیت کرد. دستیابی به این جنگنده‌های پیشرفته، به ایران این امکان را می‌داد تا نسبت به تجاوزگران احتمالی بازدارندگی ایجاد کند. ایران به‌ویژه، نگران توانایی‌های نظامی رو به رشد عراق و احتمال گسترش نفوذ شوروی در منطقه بود.

از طرف دیگر، فروش جنگنده‌های ساخت آمریکا به ایران، نشانه روشنی از حمایت ایالات متحده از رژیم شاه بود. برای آمریکا، حفظ یک رابطه قوی نظامی با ایران برای حفاظت از منافع خود در خاورمیانه، به ویژه به خاطر نفت و همچنین مقابله با نفوذ شوروی، ضروری بود. به همین دلیل آمریکا با تجهیز ایران به ابزار پیشرفته نظامی، اطمینان حاصل می‌کرد که متحدش قادر به دفاع از خود و حفظ ثبات در منطقه خواهد بود.

این خرید‌ها در کوتاه‌مدت، توانایی‌های نظامی ایران را تقویت کرد و به شاه اجازه داد تا سیاست خارجی جسورانه‌تری را دنبال کند. اما این رابطه رابطه نزدیک نظامی میان رژیم شاه و ایالات متحده، موجب نارضایتی برای بسیاری از ایرانیان شد، به ویژه کسانی که با حکومت استبدادی شاه مخالف بودند و او را بیش از حد وابسته به قدرت‌های غربی می‌دیدند. این نارضایتی در نهایت به شور و هیجان انقلابی کمک کرد که به سرنگونی شاه انجامید. واقعیت این است که در هنگام سرنگونی جنگنده اف ۴ کاربرد چندانی ندارد.

آیا در اینجا هم پای اسرائیل درمیان است؟

نکته جالب دیگری که درباره اف ۴ وجود دارد ادعای نیویورک تایمز مبنی بر خرید لاستیک‌های این هواپیما از اسرائیل در دوران جنگ ایران و عراق است. نیویورک تایمز در گزارش خود می‌نویسد: «جت‌های فانتوم که از اجزای کلیدی نیروی نظامی ایران بودند، به دلیل فرسودگی زمین‌گیر شده و با توجه به تحریم ایالات متحده علیه ایران، هیچ دسترسی فوری به قطعات وجود نداشت؛ بنابراین اسرائیل وارد عمل شد تا این کمبود را جبران کند. لاستیک‌های این هواپیما در اسرائیل تولید و سپس به صورت مخفیانه به فرانسه منتقل شدند، و از فرانسه با هواپیما‌های چارتری به ایران ارسال شدند.»

با توجه به سری بودن اسناد گزارش نیویورک تایمز و عدم توضیح مقامات ایرانی درباره این مسئله، گزارش فوق را نمی‌توان تایید یا تکذیب کرد.