نقش مسکو در تحولات اخیر قفقاز/ چرا روسیه از قطع نیاز ترکیه و آذربایجان به ایران سود می‌برد؟

رویداد۲۴ در آن سوی تنش‌های مرزی میان ایران و آذربایجان و ارمنستان چه خبر است؟ نقش روسیه در تحولات اخیر منطقه قفقاز چیست؟ چرا تهران از تغییرات مرزی در شمال غرب خود نگران است؟

موضع ایران در جنگ ۴۴ روزه ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه مورد مناقشه قره باغ یک موضع برخاسته از ملاحظات ایدئولوژیک بود. بیش از ۹۹ درصد جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمانند و از این میان ۸۵ درصد آن‌ها را شیعیان تشکیل می‌دهند.

ایران همواره حاکمیت آذربایجان بر مناطق تحت کنترل ارمنستان در قره باغ را به رسمیت شناخته و خواستار آزادسازی این مناطق تحت عنوان «خاک اسلام» بوده است. آیت الله خامنه‌ای در تیرماه ۱۳۶۸ و در روز‌های ابتدایی بعد از رحلت امام خمینی در جریان سفر اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس به باکو، رابطه ایران و آذربایجان را رابطه‌ ویژه‌ای خواند.

رهبری همچنین در اوایل دهه هفتاد در سفری به تبریز گفت: «در منطقه قره‌باغ، دولت ارمنستان و ارامنه آن منطقه به مسلمانان ستم می‌کنند. ما این حرکاتی را که اخیراً ارامنه در منطقه قره‌باغ به پشتیبانی دولت ارمنستان انجام می‌دهند، این حرکات را ما محکوم می‌کنیم.»

بیشتر بخوانید: پشت پرده جنگ دوم قره باغ/ چرا شرایط منطقه قفقاز به نفع ایران است؟

رهبر ایران همچنین در همان سال‌ها از «کشتار مسلمانان» در قره باغ سخن گفت و وضعیت قره‌باغ را در کنار مناطقی، چون «تاجیکستان و کشمیر» به عنوان «مواردی از مصائب جهان اسلام» معرفی کرد.

همچنین آیت الله خامنه‌ای در ۱۳ آبان سال گذشته و در میانه درگیری‌های ارمنستان و آذربایجان رسما اعلام کرد که «سرزمین‌های آذربایجان که به‌ وسیله ارمنستان تصرف شده، باید آزاد بشود.»

بسیاری با آغاز تنش‌ها میان ایران و آذربایجان و عقب ماندن ایران در معادلات جدید منطقه موضع وقت جمهوری اسلامی ایران را زیر سوال می‌برند. سوال اینجاست که چرا ایران در جنگ قره باغ سیاست بی طرفی را کنار گذاشت و به جای توجه به ملاحظات ژئوپلتیک کشور، بر فاکتور‌های ایدئولوژیک تکیه کرد؟

پاسخ به این سوال را باید در نفوذ روسیه بر سیاست‌های یک دهه اخیر ایران جستجو کرد.

نقش روسیه در تحولات قفقاز

اگر یک پیروز قطعی برای جنگ ۴۴ روزه بر سر قره باغ وجود داشته باشد، آن روسیه است. مسکو علی رغم رابطه خوبی که با ایروان دارد، در جنگ ۲۰۲۰ موضع صریحی به نفع هیچ یک از طرفین دعوا نگرفت و همین رویکرد سبب شد تا بیانیه پایانی جنگ قره باغ با میانجیگری روسیه میان باکو و ایروان نوشته شود.

در بیانیه ۹ ماده‌ای میان روسای جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان، این روسیه است که مسئولیت نظارت بر منطقه قره باغ کوهستانی و بر عهده نیرو‌های روس خواهد بود و نیرو‌های حافظ صلح روسی در امتداد خط تماس در قره باغ و در امتداد دالان لاچین به مدت ۵ سال مستقر می‌شوند.

علاوه بر حضور نظامی روسیه در مرز‌های ایران یک اقدام مهم دیگر نیز در این ناحیه انجام خواهد شد و آن اتصال نخجوان به آذربایجان توسط یک مسیر جدید با مدیریت روسیه است.

بند نهم بیانیه عملا آذربایجان را از گذرگاه ایران به نخجوان بی نیاز خواهد کرد و به این ترتیب ارتباط میان آذربایجان و ترکیه نیز از مرز مشترک ترکیه با نخجوان و با دور زدن مسیر ایران هموار می‌شود.

در عمل در ماه‌های اخیر آذربایجان مانع عبور کامیون‌های ایرانی از بخش‌هایی از مناطق آزاد شده تحت حاکمیت آذربایجان در مسیر ترانزیتی مرز نوردوز ایران به ایروان شده است. مساله ممانعت باکو از عبور کامیون‌های ایرانی و بازداشت دو راننده کامیون نقطه آغاز علنی شدن تنش میان آذربایجان و ایران بود.

هرچند به ظاهر تنش‌ها بر سر ورود کامیون‌های ایرانی به مقصد ارمنستان از منطقه «قاپان-گوریس» در خاک آذربایجان است، اما مساله جدی‌تر این حرف هاست. در جریان جنگ قره باغ ترکیه و آذربایجان طرح تصرف دالان «زنگزور» یا همان «سیونیک» را مطرح کردند. با اشغال این دالان، ترکیه به صورت زمینی بدون نیاز به گذر از ارمنستان به خاک آذربایجان متصل خواهد شد و به این ترتیب طرح ترکستان بزرگ یا همان شورای ترک بعد از سال‌ها عملیاتی خواهد شد.

طرح اشغال و اتصال دالان زنگزور به خاک اذربایجان اعتراض ایران را به دنبال داشت. رهبر ایران آیت الله خامنه‌ای در یک سخنرانی به صراحت اعلام کرد که ایران تغییر مرز‌های بین المللی را بر نمی‌تابد. خشم ایران باعث عقب نشینی موقتی باکو و آنکارا از این طرح شد.

اما نتیجه سخت گیری‌های آذربایجان برای کامیون‌های ایرانی در بلند مدت حذف مسیر ایران- ارمنستان از مسیر‌های ترانزیت کالای ایران به سمت اروپا خواهد بود چرا که در بلند مدت این مسیر مزیت اقتصادی خود را برای تجار ایرانی از دست خواهد داد و به تدریج حساسیت ایران بر مرز مشترک با ارمنستان هم کم خواهد شد و در آینده امکان عملیاتی شدن طرح اشغال سیونیک فراهم می‌شود.

سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا روسیه از قطع نیاز ترکیه و آذربایجان به ایران سود می‌برد؟

روابط ایران و آذربایجان تحت تاثیر منافع گازی مسکو

در جریان جنگ ۴۴ روزه وزارت خارجه ایران تلاش زیادی کرد که طرح خود را به عنوان طرح پایان جنگ قره باغ به کشور‌های درگیر، روسیه و ترکیه بقبولاند، اما در نهایت طرح ایران با اسقبال سرد روسیه، ارمنستان و تلاش‌های دیپلماتیک نسبتا پنهان ایران با شکست مواجه شد.

دلیل مخالفت روسیه می‌تواند حذف ایران از نظام تصمیم‌گیری برای منطقه قفقاز جنوبی باشد. منطقه‌ای که روسیه آن را به طور تاریخی در قلمرو حکمرانی خود تلقی می‌کند.

از سوی دیگر میوه نهایی قطع ارتباط مرزی ایران و ارمنستان در بلند مدت طی عملیات‌هایی با مدیریت ترکیه و آذربایجان را مسکو خواهد چید.

نگرانی مسکو از از دست دادن انحصار تامین گاز اروپا یک نگرانی جدی است. اخیرا شرکت نفت خزر ایران از کشف یک میدان گازی بزرگ در آب‌های کشور در دریای خزر خبر داد که میزان ذخایر آن می‌تواند تا ۲۰ درصد نیاز اروپا به گاز را تامین کند.

در صورت تحقق این رویا، ایران سه مسیر به سمت اروپا خواهد داشت؛ آدربایجان، ترکیه و ارمنستان. به طبع روسیه به عنوان کشور تامین کننده گاز اروپا باید مدیریت مسیر‌های ایران به سمت قاره سبز را در دست داشته باشد.

گزارش اویل پرایس درباره این میادین گازی و تکذیب پی در پی مقامات ایران نشان از وجود اتفاقاتی در پس پرده تحولات خزر است. اویل پرایس در گزارشی با اشاره به میدان گازی چالوس نوشت: اگر برآورد‌های اولیه از ذخایر گاز موجود در میدان چالوس درست باشد، گاز ایران قادر خواهد بود حداقل ۲۰درصد گاز مورد نیاز اروپا را تامین کند. با این حال، میزان صادرات، قیمت و مقصد این گاز با روسیه هماهنگ می‌شود.

مقامات وزارت نفت و دولت ایران بار‌ها هماهنگی ایران با روسیه برای صادرات گاز به اروپا را رد کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد تحولات اخیر لاجرم دست ایران را بدون میانجیگری روسیه از قاره اروپا کوتاه خواهد کرد.