بازگشت ایران به دوران قبل از برجام غیرممکن است

رویداد۲۴- امیر ساعدی داریان*- در آستانه اعلام رسمی تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا درباره آینده برجام نگرانی‌هایی در ایران ظهور و بروز پیدا کرد که با واقعیت‌های موجود همخوانی نداشت ازجمله آنکه در صورت لغو برجام توسط آمریکا، شرایط کشور به دوران قبل از برجام بازمی‌گردد؛ امری غیرواقع و غیرممکن.

دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا تا پایان امروز جمعه نقشه راه خود در رابطه با توافق هسته‌ای تبیین خواهد کرد؛ تصمیمی که مدتی است جهان را درگیر خودکرده است و بسیاری از اخبار و تحلیل‌های رسانه‌ها به معطوف به آن شده است.

بسیاری نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای مختلف جهان که در سال‌های گذشته مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه 1+5 را دنبال می‌کردند بسیار مشتاق هستند زودتر به این نقشه راه رئیس‌جمهور آمریکا دست پیدا کنند تا بدانند قرار است چه بر سر توافقی خواهد آمد که قرار بود به امن‌تر شدن جهان کمک کند؛ توافقی که برای این منعقد شد تا از یک‌سو ایران به‌حق خود در دستیابی به برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای برسد و قدرت‌های بزرگ جهانی اطمینان حاصل کنند که این برنامه از ابعاد صلح‌آمیز خود به سمت برنامه‌های نظامی منحرف نخواهد شد.

در ایران  نیز در روزهای گذشته به‌طور گسترده به این مسئله پرداخته‌شده است و همین امر بر اشتیاق عموم مردم و حتی نگرانی‌های آن‌ها در ارتباط با تصمیم ترامپ افزوده است.

این در حالی است که بر اساس آنچه روز گذشته علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی، پیش از ترک تهران به‌قصد سفر به روسیه به‌منظور شرکت در اجلاس اتحادیه بین‌المجالس جهانی اعلام کرد حداقل «هیچ اضطراب و نگرانی در بین مسئولین ایران وجود ندارد.»

یقیناً اظهارات لاریجانی واقعیتی غیرقابل‌انکار است چراکه از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ در ایالات‌متحده آمریکا و با اظهارات و تصمیم‌های غیرمتعارف او ظرف نزدیک به یک سال گذشته این انتظار می‌رفت که ترامپ با برجام همان برخوردی داشته باشد که با سایر میراث سلفش باراک اوباما داشته باشد و آن را ناکارآمد و غیرقابل اجرا بخواند.

ازاین‌رو در جمهوری اسلامی ایران همان‌گونه که بارها مقامات مختلف از حسن روحانی، محمدجواد ظریف، علی‌اکبر صالحی، علی‌اکبر ولایتی، علی لاریجانی و... اعلام کردند، تهران «آمادگی هرگونه اقدام متناسب با تصمیمات آمریکا درباره برجام را دارد.»

اما جدا از موضوع گیری‌ها و تحلیل‌های رسمی، تحلیل‌های رسانه‌ای بر نگرانی‌های عمومی نسبت به آینده توافق هسته‌ای افزوده است که اتفاقاً تأثیر آن را در روزهای گذشته در بازار ارز شاهد بودیم.

بسیاری این نگرانی را مطرح کردند که در صورت خروج  ترامپ ممکن است ایران به سال‌های قبل از توافق هسته‌ای موسوم برجام  بازگردد.

این شاید سطحی‌ترین و البته اغراق‌آمیزترین تحلیل و گمانه‌زنی در رابطه با آینده برجام باشد چراکه قطع به‌یقین هرگونه تصمیم ترامپ درباره توافق هسته‌ای نمی‌تواند ایران را به گذشته و به سال‌های قبل از توافق هسته‌ای بازگرداند.

این در حالی است که دستکم تا امروز و تا ساعتی پیش از اعلام رسمی نقشه راه جدید رئیس‌جمهور آمریکا در قبال توافق هسته‌ای این حقیقت آشکارشده است که تصمیم دونالد ترامپ آن چیزی نخواهد بود که بسیاری از تندروها و دلواپسان در واشنگتن تل‌آویو و تهران انتظار آن را دارد.

همان‌طور که هفته گذشته در مقاله‌ای ذیل عنوان «رفع مسئولیت تائید برجام به سبک ترامپ» مورداشاره قرار گرفت، ترامپ نمی‌خواهد بار دیگر مجبور شود هم‌زمان که توافق هسته‌ای را بدترین توافق تاریخ می‌داند جمهوری اسلامی ایران را متعهد به آن بداند. ازاین‌رو اعلام عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای و واگذاری تصمیم‌گیری در رابطه با آن به کنگره آمریکا برای رفع مسئولیت امضای هر 90 روز سند اعلام پایبندی ایران به توافق هسته‌ای است.

بر این اساس ترامپ در عین آنکه برجام را بدترین توافق تاریخ می‌داند و خواستار نابودی آن است، نمی‌خواهد که در حال حاضر این سند ابطال شود و اعلام عدم پایبندی ایران به برجام صرفاً باهدف رفع مسئولیت از تائید پایبندی ایران است.

این در حالی است که او امروز احتمالاً حتی ایران را پایبند به توافق هسته‌ای معرفی خواهد کرد و تنها این توافق را مغایر با منافع امنیت ملی آمریکا اعلام می‎کند؛ که این عقب‌نشینی بزرگ هم در جای خود قابل‌تحلیل و تفسیر است و نشانه دیگری خواهد بود بر عظمت توافقی که بیش از یک سال است عده‌ای در ایران به‌دروغ سعی داشتند آن را «هیچ» بنامند.

اما به فرض محال هم اگر رئیس‌جمهور آمریکا تصمیم موردعلاقه تندروها و دلواپسان را می‌گرفت و در مقابل دوربین‌ها توافق هسته‌ای را پاره می‌کرد سرنوشتی که کاسبان تحریم در تهران آرزوی تحقق آن رادارند رقم نمی‌خورد.

حسن روحانی، پانزدهم مهرماه در مراسم آغاز سال تحصیلی ۹۶ - ۹۷ دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و فناوری کشور ما در مذاکرات هسته‌ای و در توافق برجام به مواردی و منافعی رسیدیم که غیرقابل‌بازگشت است. هیچ‌کس نمی‌تواند آن را برگرداند. نه ترامپ بلکه ده ترامپ دیگر هم نمی‌توانند.

این واقعیتی است که برجام جمهوری اسلامی ایران را به مرحله غیرقابل‌بازگشتی رساند؛ مرحله‌ای که حتی در با تبدیل‌شدن گروه 1+5 به 1+4 (در صورت خروج آمریکا) نمی‌تواند حلقه تحریم‌ها علیه تهران را آن‌قدر تنگ کند که مقامات جمهوری اسلامی ایران را مجبور به تصمیم‌گیری‌ها برخلاف میل باطنی کند.

تحریم‌های قبل از توافق هسته‌ای حاصل یک اجماع بین‌المللی بود که درنتیجه بی‌تدبیری دولت گذشته در ایران بود. این اجماع و حمایت همه‌جانبه جامعه جهانی سبب شد که شرایط اقتصادی روزبه‌روز سخت‌تر و حتی به مرحله غیرقابل‌جبران و بازگشت برساند؛ اما این اجماع حداقل تا زمانی که عقلانیت و تنش‌زدایی بر ساختار سیاست خارجی ایران حاکم است حاصل نخواهد شد و نمی‌تواند شرایط ایران را به قبل از برجام بازگرداند.

*عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی