اصلاحات ارضی پروژه‌ای که به انقلاب ایران ختم شد

رویداد۲۴ فرهاد فرزاد: «تنها گناه شاه این است که بیش از حد برای مردمش بزرگ است. ایده‌هایش برای ما بسیار عظیم است.» زمانی که اسدالله علم این جملات را درباره محمدرضا شاه پهلوی می‌گفت، شاه در فکر انجام انقلاب سفید در ایران بود و حامیانش این طرح را بزرگترین جراحی اقتصادی ایران تا آن زمان می‌دانستند.

از سال‌های پایانی دهه ۳۰ مقدمات انجام طرحی در ایران کلید خورد که به اصلاحات ارضی معروف شد. این طرح در سال‌های بعد بخشی از ایده کلان انقلاب سفید بود که توسط محمد رضا شاه پهلوی انجام شد. حکومت پهلوی دلیل نام‌گذاری این پروژه را به انقلاب سفید، دموکراتیک و صلح‌آمیز بودن آن می‌دانست.

اصلاحات ارضی در واقع قانونی بود که روبنای آن الغای رژیم ارباب و رعیتی بود و می‌خواست تغییراتی اساسی در میزان و نحوه مالکیت اراضی کشاورزی برای افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی انجام دهد. اما پیامد این پروژه آن چیزی نبود که جامعه انتظارش را داشت.

به گزارش رویداد۲۴ محمدرضا شاه که برنامه‌های توسعه‌ای خود را با یک رویکرد معتدل آغاز کرده بود در دهه ۴۰ به اقدامات خود شتاب بخشید و علی امینی را به عنوان چهره‌ای تکنوکرات را به عنوان نخست وزیر انتخاب کرد. او درباره انتخاب علی امینی در جایی نوشته است با فشار «کندی» رئیس جمهور وقت آمریکا مجبور شده امینی را انتخاب کند.

علی امینی یک لیبرال میانه‌رو بود که در کابینه دکتر محمد مصدق به عنوان وزیر امور اقتصاد و دارایی فعالیت کرد. امینی در بدو ورود، مجلس بیستم شورای ملی که به زعم او ترکیبی از مالکان محافظه‌کار بود را منحل کرد. تیمور بختیار رئیس ساواک را نیز تبعید کرد و در سه وزارتخانه مهم، تغییراتی کلیدی انجام داد؛ الموتی از رهبران قدیمی حزب توده را به وزارت دادگستری منصوب کرد. محمد درخشش از معلمان مورد حمایت حزب توده و جبهه ملی را به وزارت فرهنگ گمارد و در مهمترین انتصاب، حسن ارسنجانی از اعضای پیشین حزب توده را به وزارت کشاورزی منصوب کرد تا طرح اصلاحات ارضی در ایران را اجرا کند.

طرح اولیه اصلاحات ارضی املاک زمین‌داران را به یک دهکده محدود می‌کرد و بقیه آن را به دهقانان اجاره نشین فقیر انتقال می‌داد. نسخه دقیق‌تر این طرح به این صورت بود که به زمین‌داران اجازه می‌داد تا روستا‌های خود را به نزدیکانشان واگذار کنند و در عین حال باغ‌ها، جنگل‌ها، کشتزارها، زمین‌های مکانیزه و کشت و صنعت‌شان را برای خود نگاه دارند. بنیاد‌های مذهبی نیز اجازه داشتند املاک وقفی قدیمی خود را حفظ کنند.

قانون اصلاحات ارضی در ایران

اصلاحات ارضی در ایران ۳ ماده اصلی داشت؛ ۱- زمینداران مکلف بودند همه اموال خود به جز یک پارچه روستا یا ۶ دانگ در چند روستا را به دولت بفروشند. (در این بند تبصره‌ای وجود داشت که باغ، مزرعه چای، زمین‌های مشجر و مزارع مکانیزه مستنثی شده بود) ۲- زمین‌های مالکان به نسق‌داران همان زمین‌ها فروخته شود و ۳) غرامت و پول زمین اربابان بر اساس تشخیص مالیاتی گذشته تا پانزده سال بعد پرداخت شود.

در حقیقت مالک هر زمینی از هر روستایی که می‌‌خواست را می‌توانست حفظ کند و مازاد بر آن را باید به اقساط پانزده ساله به دولت بفروشد. دولت نیز روستاهای خریداری شده را به قیمت خرید به اضافه ده درصد سود به اقساط پانزده ساله به رعایا واگذار می‌کرد. البته راه‌های در روی فراوانی هم برای مالکان ایجاد شد و تا بحث اجرای طرح به میان آمد، مالکان زمین‌های خود را به نام زن و فرزند و سایر بستگان خود می‌کردند. یکی از بندهای «شناخت مالک» در قانون اصلاحات ارضی، مالک فارغ از سن و سال بود. با این طرح مالکان حتی زمین‌های خود را به نوه‌های خود می‌توانستند بکنند تا آنها را از دست ندهند. قوام السلطنه با همین قانون زمین‌های بسیاری را در مناطق مختلف کشور برای خود حفظ کرد.

زمین‌داران بزرگ همچنین توانسته بودند با دادن رشوه به ماموران، املاک خود را به عنوان زمین‌های مکانیزه معرفی کنند تا با این روش از واگذاری آنها فرار کنند. در برخی موارد زمین‌های کشاورزی دیوارکشی و استفاده آن به باغ تبدیل شد تا از واگذاری جلوگیری شود. در نهایت با روش‌های مختلف چیزی حدود یک‌ششم اصل زمین‌ها در اصلاحات ارضی تقسیم شده بود و سایر زمین‌ها همچنان در اختیار مالکان بود.

دهقانان برای دریافت زمین باید به تعاونی‌های روستایی می‌پیوستند که وزارت کشاورزی و امور روستایی آن را اداره می‌کرد. در آن دوره علی امینی برای جلب نظر روحانیت به قم رفت تا نظر آن‌ها را برای انجام این اصلاحات جلب کند. روحانیت، اما یکی از مخالفان اصلی این طرح به شمار می‌رفت. آمارهای «کشاورزی ایران معاصر» که نخستین بار در مسکو چاپ شد نشان می‌دهد در آن دوره حدود ۶ هزار روستای یعنی ۱۲ درصد کل روستا‌های ایران موقوفه بودند و بیش از ۳ هزار روستا متعلق به خود دولت بود که املاک خالصه نامیده می‌شد.

از سوی دیگر جبهه ملی نیز برای اجرای این طرح با دولت امینی همکاری نکرد. به این ترتیب طرح اصلاحات ارضی در دوره امینی به مشکل برخورد.

یرواند آبراهامیان در کتاب تاریخ ایران مدرن می‌نویسد: «از یک‌سو جبهه ملی کمک به امینی برای اجرای اصلاحات ارضی را مشروط به انحلال ساواک کرده بود و از سوی دیگر امینی بر سر کاهش بودجه نظامی با شاه درگیری داشت.» طبیعی بود شاه با هیچکدام از دو موضوع موافقتی نداشت و در نهایت اختلافات بیشتر شد و علی امینی توسط محمد رضا شاه پهلوی برکنار شد.

بازدید محمدرضا شاه پهلوی از پروژه اصلاحات ارضی در روستاهای ایران

پس از امینی، اسدالله علم نزدیکترین یار شاه به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. علم یک سپهبد ارتش (اسماعیل ریاحی) را به جای ارسنجانی به وزارت کشاورزی منصوب کرد. بودجه تعاونی‌ها را کاهش داد و برنامه پنج ساله که توسط سازمان برنامه و بودجه طراحی شده بود را برای اصلاحات ارضی در پیش گرفت.

به گزارش رویداد۲۴ برنامه اصلاحات ارضی در دوره علم با سختگیری کمتری نسبت به زمین‌داران و مالکان ادامه یافت و عبارت «همه زمین‌ها» در طرح جدید به «۱۵۰ هکتار» زمین تبدیل شد. همچنین ۵ راهکار نیز به طرح افزوده شد که مهمترین آن‌ها اجاره زمین‌ها به مدت ۳۰ سال، تاسیس شرکت سهامی مالک و زارع و قانون اجاره ۹۹ ساله زمین‌های بنیاد‌های مذهبی بود.

اختلاف دولت امینی و محمدرضا شاه پهلوی

آبراهامیان درباره اختلاف دولت امینی و محمدرضا شاه پهلوی درباره نحوه اجرای اصلاحات ارضی می‌نویسد: «برنامه ارسنجانی حفظ کشاورزان مستقل بود، اما نگاه شاه حفظ زمینداران تجاری بود.»

در شرایطی که اصلاحات ارضی روستا‌های ایران را دگرگون کرد، برنامه‌ای پنج ساله از سوی سازمان برنامه و بودجه به عنوان بسته مکملی بر این طرح تدوین شد که صنعت ایران را دگرگون کرد. شاه طرح‌های اصلاحات ارضی که در دوران امینی آغاز شده بود را از این پس با نام «انقلاب سفید» پیش برد.

«انقلاب سفید» در حقیقت منشوری ۶ ماده‌ای بود که علاوه بر اصلاحات ارضی، این موارد را در بر می‌گرفت: ۱- ملی کردن جنگل‌ها ۲- فروش کارخانه‌های دولتی ۳- شریک شدن کارگران در سود کارخانه‌ها ۴- حق رای زنان و ۵- تشکیل سپاه دانش.

در پی انقلاب سفید یا انقلاب شاه و ملت، تجهیزات بنادر بهبود یافت و راه‌آهن در سراسر کشور گسترده شد. دولت بودجه صنایع پتروشیمی، پالایشگاه‌های نفت، سد‌های برقآبی (که به اسم اعضای خاندان سلطنت نامیده می‌شدند)، کارخانه ذوب آهن و فولاد اهواز و خط لوله گاز به شوروی را تقویت کرد. برای پیشبرد طرح اصلاحات ارضی، طرح‌های کلان آبیاری تهیه و بودجه کلانی صرف توسعه زیرساخت‌ها شد. سد‌های عظیم دزفول، کرج و منجیل در حقیقت طرح‌هایی برای کنترل منابع آب و ایجاد برق بودند.

راه‌های عمده در این دوره ساخته شدند، رسانه‌ها افزایش یافتند و در عین حال طرح تجاری کردن کشاورزی و اسکان عشایر توسط حکومت پهلوی ادامه می‌یافت.

با وضع تعرفه‌های گمرکی و دادن وام‌های کم بهره از طریق بانک توسعه صنعت و معدن به بازرگانان مورد اعتماد دربار بخش خصوصی را تقویت کرد. خانواده‌های زمین‌دار قدیمی مانند بیات، مقدم، دولو، افشار، قراگوزلو، اسفندیاری و فرمانفرما به کارخانه‌داران صاحب سرمایه تبدیل شدند و بخش دیگری همچون خانواده قوام، باتمانقلیچ و علم و ... نیز از فئوال‌های بزرگ به بورژوازی بزرگ تبدیل شد.

در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۵۴ شمار کارخانه‌های کوچک از ۱۵۰۰ به بیش از ۷۰۰۰، کارخانه‌های متوسط از ۳۰۰ به ۷۰۰ و کارخانجات بزرگ با بیش از پانصد کارگر از کمتر از ۱۰۰ واحد به بیش از ۱۵۰ واحد افزایش یافت. دولت بعد از انقلاب سفید یک سری برنامه‌های اجتماعی را به اجرا گذاشت. شمار موسسات آموزشی پس از انقلاب سفید سه برابر شد و تحصیلات در دانشگاه‌ها و مدارس چند برابر شد.

سپاه دانش هم از روی مدل کوبایی آن تاسیس شد که توانست نرخ بی‌سوادی را از ۴۲ درصد به ۲۴ درصد برساند. با برنامه‌های توسعه بهداشت شمار پزشکان از ۴۰۰۰ به ۱۲۷۵۰، پرستاران از ۱۹۶۹ به ۴۱۰۵ درمانگاه‌ها از ۷۰۰ به ۲۸۰۰ و تخت‌های بیمارستانی از ۲۴۱۰۰ به ۴۸۰۰۰ رسید.

ساختار طبقاتی پس از اصلاحات ارضی و انقلاب سفید

انقلاب سفید و اصلاحات ارضی ساختار تازه و پیچیده طبقاتی را به وجود آورد. طبق این ساختار، قشر کوچکی از خانواده‌های مرتبط با دربار، سیاست‌مداران درجه یک، مقامات دولتی، نظامیان و کارآفرینان متصل به دربار، صنعت‌کاران و کشاورزان تجاری را شامل می‌شد که کنترل بیش از ۸۵ درصد شرکت‌های بزرگ بیمه، بانکداری، صنعت و ساختمان سازی شهری را در اختیار داشتند.

طبقه دوم شامل خرده‌ بورژوازی بود که ۱۳ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شد. بازار اصناف صنعتی و تجاری، هیات‌ها و مساجد را در اختیار داشت و رشد درآمد نفتی به آنان اجازه می‌داد تا نهاد‌های مذهبی را تقویت و مدارسی با محتوای اسلامی تاسیس کنند تا از آن طریق فرزندانشان به دانشگاه‌های معتبر کشور راه یابند.

طبقه متوسط حقوق بگیر شامل ۷۰۰ هزار نفر (حدود ۹ درصد جمعیت شاغل) بودند. شمار طبقه کارگر به ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تن می‌رسید که اگر مهاجران بی‌زمین جدا شده از روستا را به آن بیفزاییم تعداد آن‌ها بیشتر هم می‌شود. تهران بیشترین مهاجران روستایی را به خود جذب کرد و جمعیت آن از ۱، ۵ میلیون نفر در سال ۱۳۳۲ به ۵، ۵ میلیون نفر در سال ۱۳۵۷ رسید.

روستا‌های کشور پس از اصلاحات ارضی به سه طبقه تقسیم می‌شد: دهقانان مرفه، خرده مالکان تحت فشار و کارگران روستایی. دهقانان مرفه شامل کدخدایان سابق روستاها، پیشکاران و کشاورزان اجاره نشین می‌شد که ۱۷ درصد کل روستائیان را شامل می‌شد.

دومین طبقه کشاورزان اجاره نشین صاحب کمتر از ۱۰ هکتار زمین را شامل می‌شد بسیاری از آن‌ها چاره‌ای جز تبادل زمین‌های خود با سهام تعاونی‌های دولتی نداشتند. سومین طبقه هم روستائیانی بودند که، چون زمینی دریافت نکرده بودند روزگار خود را با کارگری کشاورزی، عملگی، چوپانی، گاری‌کشی و کار روزمزد در بسیاری از کارگاه‌های کوچک تازه تاسیس در روستا‌ها اوایل دهه ۵۰ می‌گذراندند.

به گزارش رویداد۲۴ آبراهامیان در کتاب «ایران بین دو انقلاب» ساختار طبقاتی جامعه ایران پس از اصلاحات ارضی را اینگونه توصیف می‌کند: ۱- کشاورزانی که به خانواده سلطنتی نزدیک بودند و در روستا زندگی نمی‌کردند. ۲- کشاورزان مستقل و مالکان روستایی سابق و کسانی که تازه زمیندار شده بودند و ۳- خوش‌نشین‌ها که در واقع طبقه پرولتر محسوب می‌شدند.

همچنین در شهر‌ها طبقات جدید ایجاد شدند: ۱- اعیان ۲- متوسط متمول ۳- طبقه حقوق بگیر و کارمند و کارگر. شکاف طبقاتی در این دوره همچنان افزایش می‌یافت و از سوی دیگر بودجه‌های نظامی همچنان افزایش می‌یافت. طرح‌هایی همچون راه‌اندازی باشگاه افسران و باشگاه درجه داران و توسعه نهاد‌های امنیتی در همین دوره با قدرت ادامه می‌یافت.

اصلاحات ارضی شکاف‌های قومیتی زیادی نیز در ایران ایجاد کرد. در استان‌های مرکزی با رها شدن روستائیان از کوته بینی سنتی و ایجاد رابطه با شهرها و حکومت مرکزی، هویت ملی در روستاها ریشه دواند اما در روستاهای اطراف با تبدیل هویت طایفه‌ای مبتنی بر روستاها و قبیله خودی به هویتی وسیع‌تر متکی بر زبان و فرهنگ هر فرد، قومیت رشد کرد. روستائیان و ایلیات‌ها که در گذشته خود را متعلق به جوامع محلی کوچکی می‌دیدند، اکنون خود را کـُرد، ترکمن، عرب، بلوچ یا آذری یافتند.

مخالفت چریکها با اصلاحات ارضی