محمدعلی کشاورز؛ بازیگر همیشگی نقش مردان مرتجع سینمای ایران

رویداد۲۴ مازیار وکیلی: محمد علی کشاورز در سال ۱۳۱۰ در محله سیچان اصفهان به دنیا آمد. اصالتش به گرجی‌تباران مهاجری می‌رسید که در زمان شاه عباس به اصفهان آمده و در آنجا سکونت کرده بودند. کشاورز علاوه بر فارغ التحصیلی از دانشکده هنر‌های دراماتیک مدرک نقشه‌برداری هم داشت که داشتن همین مدرک سبب شد که بعد‌ها برنامه‌ای را هم در سال‌های پیش از انقلاب مرتبط با همین موضوع اجرا کند. کشاورز که به خاطر علاقه‌اش به بازیگری از رشته پزشکی انصراف داده بود در سال ۱۳۳۹ و در سن بیست و نه سالگی و با حضور در تله تئاتر خودکشی ساخته دوست و همدوره‌اش علی نصیریان کار بازیگری را آغاز کرد.

 

در آن سال‌ها تئاتر این به واسطه حضور نویسندگان و کارگردانان بزرگ و تحصیل‌کرده‌ای مثل عبدالحسین نوشین و حمید سمندریان تکان اساسی خورده بود و نمایشنامه‌های مهم خارجی مدام ترجمه و اجرا می‌شد بعد‌ها و در دهه چهل با پیوستن درامپردازان بزرگی مثل غلامحسین ساعدی، اکبر رادی و بهرام بیضایی تئاتر ایران وارد سال‌های طلایی خود شد؛ سال‌هایی که مصادف بود با حضور بازیگرانی مثل کشاورز، نصیریان، مشایخی، رشیدی و انتظامی. این نسل از بازیگران را باید بسیار خوش شانس دانست که درست در سال‌هایی وارد فعالیت هنری شدند که سال‌های طلایی تئاتر و بعد‌ها سینما ایران بود. این هم زمانی باعث شد که کشاورز در کار‌های بسیار مهم سینما و تئاتر ایران در دهه چهل حضور داشته باشد. کارگردانان جوان و نوگرا سینمای ایران در آن سال‌ها به دنبال زدودن تمام مظاهر فیلم فارسی از سینمای ایران بودند برای فیلم‌هایشان به جای ستارگان تجاری سینمای ایران در آن سال‌ها سراغ بازیگران تئاتری رفتند که به واسطه اجرای متون قدرتمند نمایشی به بازیگران ورزیده‌ای بدل شده بودند.

 

 

کشاورز فعالیت سینمایی خود را بعد از چهار سال حضور مداوم در تئاتر با «شب قوزی» فرخ غفاری شروع کرد. شب قوزی که ربطی به جریان اصلی سینمای آن سال‌ها یعنی فیلمفارسی نداشت و می‌توان آن را در کنار «خشت و آئینه» ابراهیم گلستان سرآغاز سینمای متفاوت ایران دانست شروع خوبی برای کشاورز در سینمای ایران به حساب می‌آمد.

 

کشاورز بعد از شب قوزی با حضور در آثاری مثل خشت و آئینه، آقای هالو، صادق کرده، رگبار و شطرنج باد حضور در کنار تمام کارگردانان متفاوت سینمای ایران (به جز مسعود کیمیایی) را تجربه کرد. کشاورز در تمام این فیلم‌ها نقش‌های فرعی، اما مهمی را بازی کرد. اما تصویری که از کشاورز در سال‌های پیش از انقلاب باقی مانده و بدل به مهم‌ترین نقش کارنامه او در آن سال‌ها شده است حضور در نقش فرعی، اما به یادماندنی دایی جان سرهنگ در سریال بی‌نظیر دایی جان ناپلئون ناصر تقوایی است.

 

او یکی از شخصیت‌های متوهم این باغ وحش انسانی است که به نوبه خود دایی جان ناپلئون بخت برگشته را به سمت جنون سوق می‌دهد. این نقش فرعی به قدری خوب و دقیق توسط تقوایی پرداخت و با ظرافت توسط کشاورز اجرا شد که بدل به ماندگارترین تصویر کشاورز در سال‌های فعالیت پیش از انقلاب او شد.

 

همین کارنامه پر و پیمان و به نسبت متفاوت باعث شد تا کشاورز در کنار رفقای سابقش (انتظامی، مشایخی، نصیریان و رشیدی) از گزند حذف بازیگران نامدار قبل از انقلاب در امان بماند و بتواند فعالیت خود را ادامه دهد.

 

به گزارش رویداد۲۴ کشاورز که در اوایل سال ۱۳۵۷ شانس بازی در کنار آنتونی کوئین را هم پیدا کرده بود در همان سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب دومین نقش مهم زندگی‌اش یعنی شعبان استخوانی هزار دستان را به دست آورد. نقشی که تا سال‌های سال مردم محمدعلی کشاورز را با آن نقش به یاد می‌آوردند. نقشی که به مدد دوبله ماندگار منوچهر اسماعیلی و البته بازی کم نظیر کشاورز به حافظه تاریخی ایرانیان راه یافت.

---

بیشتر بخوانید: بازگشت به ارتجاع مردسالارانه/ چرا حشمت فردوس سریال ستایش برای ایرانی‌ها جذابیت دارد؟

---

کشاورز بعد از بازی در یکی دو اثر قابل اعتنای دیگر مثل سربداران و هزار دستان و افسانه سلطان و شبان آخرین شاه نقش کارنامه خود را در اوایل دهه هفتاد بازی کرد.

اسدالله خان سریال پدرسالار که تقابل او به عنوان مردی باقی مانده از دوران فئودالی با عروس مدرن و امروزی‌اش او را وادار به انعطاف می‌کند و او به عنوان نماد سنت مجبور می‌شود در برابر امواج مدرنیته از خودش انعطاف نشان دهد تا احترامش حفظ شود.

 

 

حضور کشاورز در فیلم زیر درختان زیتون عباس کیارستمی در این سال‌ها از این جهت مهم است که او جز معدود بازیگران حرفه‌ای سینمای ایران (تا پیش از شیرین کیارستمی) بود که شانس بازی در فیلم این کارگردان را پیدا کرد. بعد از آن کشاورز در چنبره اسدالله خان گیر اُفتاد و هر چه بازی کرد کپی‌های ضعیف و رنگ و رو رفته اسدالله خان بود. کم‌کم پدر مقتدر و مهربانی که مجبور می‌شود برای بقا و احترام از خودش در برابر نسل جدید انعطاف نشان دهد بدل به پرسوناژ اصلی کشاورز شد و او این پرسوناژ را در کلی سریال ضعیف تکرار کرد.

 

مشکلات جسمانی این سال‌های آخر او را از صحنه بازیگری دور کرد و به حاشیه برد. برخلاف نصیریان که نقش‌های بزرگش را در سال‌های اخیر تکرار کرد و مشایخی که با اظهارنظر‌های عجیب و غیر سینمایی‌اش در صحنه باقی ماند، کشاورز کنج عزلت را ترجیح داد و بدل به یک خاطره دور شد. خاطره‌ای که گاه گاهی در جشن یا برنامه تقدیری حضور پیدا می‌کرد و جایزه و نشانی می‌گرفت. آخرین تصویر از او، اما تصویر چندان جذابی نبود. حضور او جلوی دوربین با آن ضعف جسمانی و صدای لرزان برای خواندن اسامی فیلم‌های حاضر در سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر، کج‌سلیقگی محض بود. کج سلیقگی که باعث شد آخرین یادگاری تصویری کشاورز یادگاری خوبی نباشد.