بحران قره‌باغ به پایان می‌رسد؟/ ماجرای واسطه گری روسیه و ترکیه چه بود؟

رویداد۲۴ روز یکشنبه وبسایت انگلیسی میدل ایست آی خبر از توافقی قریب الوقوع در منطقه قره باغ داد که در آن زمان به نظر دور از دسترس می‌آمد. اما دوشنبه شب، مشخص شد که در پشت پرده، خبر‌هایی وجود داشته و با وجود اینکه توپخانه‌ها هنوز به کار خود ادامه می‌دادند، توافقی برای آتش بس به ابتکار روسیه و ترکیه در کار بوده است.

نخست وزیر ارمنستان دوشنبه اعلام کرد که توافقنامه‌ای را با سران روسیه و آذربایجان برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ امضا کرده است. این توافق مردم ارمنستان را خشمگین و آذربایجانی‌ها را خوشنود کرد. (در مورد این قرارداد اینجا بخوانید) تصاویر اعتراضات مردم ارمنستان برای از دست دادن مناطقی که پیش از این ارمنی‌ها در خاک آذربایجان در دست داشتند، نشان می‌داد که تصمیم پاشینیان، طرفدار چندانی در کشورش ندارد. برخلاف آن الهام علی اف که این روز‌ها از دستاورد‌های نظامی آذربایجان سرخوش است، توانست با امضای این توافق قلب مردمش را به دست بیاورند.

روز ۱۸ آبان آذربایجان از آزادسازی شهر شوشا خبر داد. این شهر بعد از بیست و هشت سال به کمک نظامیان آذربایجان آزاد شد. در همان روز حرف از پیشنویس یک توافق به میان آمد که بر اساس آن ارمنستان باید از برخی از نقاط قره باغ عقب نشینی کند. در بامداد سه شنبه کرملین اعلام کرد که ساعاتی قبل الهام علی اف و نیکول پاشینیان به همراه ولادیمیر پوتین، بیانیه‌ای را مبنی بر اعلام آتش بس کامل و رفع تمام خصومت‌ها در منطقه درگیری قره باغ از ابتدای بامداد ۱۰ نوامبر (امروز سه‌شنبه) به وقت مسکو امضا کردند. پیش از اینکه خبری از توافق باشد، تماس تلفنی میان اردوغان و پوتین، باعث شد که همکاری‌ها رسمی‌تر و جهت دار‌تر شود. پیش از این آنکارا و مسکو با رویکردی خصمانه نسبت به یکدیگر با مساله قره باغ برخورد می‌کردند. اما به نظر می‌رسد با تلفنی که اردوغان به کرملین زد، یخ‌ها بین دو طرف آب شده و راهی برای حل مساله و یکسره کردن وضعیت پیدا شد.

موضوع استقرار نیرو‌های حافظ صلح را ساعتی بعد خود پوتین اعلام کرد. او در بیانیه‌ای گفت: براساس توافقنامه امضا شده بین سه طرف، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در مواضع خود متوقف و نیروی حافظ صلح فدراسیون روسیه در امتداد خط تماس در قره باغ و جمهوری ارمنستان مستقر می‌شود.

پیش از آن رجب طیب اردوغان و ولادیمیر پوتین روسای جمهور ترکیه و روسیه در تماس تلفنی روز شنبه خود درباره مولفه‌های پیش نویس طرح آتش بس بین باکو و ایروان به گفتگو پرداخته بودند.

این توفق در حالی به امضا رسید که دو کشور یکی از مرگ بارترین درگیری‌ها را از سی سال گذشته تاکنون تجربه کرده اند. گفته می‌شود بیش از هزار نفر در این درگیری‌ها کشته شده اند. حالا بر اساس امضای مقامات آوارگان و پناهندگان به خاک قره باغ و مناطق مجاور تحت کنترل کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برمی گردند و تبادل اسرای جنگی، سایر افراد بازداشت شده و اجساد کشته شدگان انجام می‌شود. کنترل ارتباطات و حمل و نقل، با کمک مقامات سرویس مرزبانی روسیه انجام می‌شود.

به محض اینکه خبر توافق میان اذربایجان و ارمنستان منتشر شد، مردم خشمگین ارمنستان به خیابان‌ها آمدند و مستقیما به سمت ساختمان‌های دولتی رفتند. آن‌ها حتی توانستند ماموران پلیس را عقب برانند و وارد ساختمان دولت شوند. این باعث شد تا نگرانی‌هایی بابت یک کودتا یا شورش ایجاد شود. اما ساعتی بعد معترضان کمی آرام گرفتند. نخست وزیر ارمنستان در بیانیه خود برای اعلام توافق گفته بود: «توافقنامه‌ای را با رئیس‌جمهور روسیه و آذربایجان برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ امضا کردم.» او اضافه کرد: «تصمیمی گرفتم که برای همه‌مان سخت است. آتش‌بس، برای مردم ما و خود من بسیار دردناک است. این پیروزی نیست، اما تا زمانی که شما اذعان نکنید که باخته‌اید، شکستی در کار نخواهد بود. ما هرگز اذعان نمی‌کنیم که باخته‌ایم و این آغاز عصر وحدت ملی برای ما خواهد بود.»

اعتراض آن‌ها بر این بود که چرا نخست وزیر این کشور ناگهانی تن به از دست دادن مناطق تحت تصرف ارمنستان در خاک آذربایجان داده است؟ نیکول پاشینیان ساعتی بعد از این توافق گفت که او به اصرار نظامیان تن به این وضعیت داده است. این در حالیست که رئیس جمهور این کشور بی اطلاع از چنین تصمیمی به حاشیه رانده شده بود و همین موضوع سوالاتی را پیش می‌آورد که آیا پاشینیان دست به کودتایی علیه رئیس جمهور زده است؟ این حواشی تا جایی پیش رفت که برخی گفتند پایشینیان از ارمنستان گریخته است. اما این شایعه به سرعت رد شد.

برخلاف آنچه که در ارمنستان گذشت، در خاک آذربایجان شهروندان این کشور به خیابان‌ها آمدند تا حصول توافق را جشن بگیرند.

رئیس‌جمهور آذربایجان با تأکید بر پیروزی کشورش در جنگ قره‌باغ، درباره مفاد توافق صورت‌گرفته گفت: «از ۱۰ نوامبر ساعت ۰۰:۰۰ آتش‌بس کامل در قره‌باغ کوهستانی اعلام می‌شود». کنترل استان آغدام از ۲۰ نوامبر به آذربایجان واگذار خواهد شد. تمامی آوارگان رانده‌شده قره‌باغ و مناطق اطراف به وطن خود باز خواهند گشت». دولت ارمنستان، آزادی و امنیت حمل و نقل میان جمهوری خودمختار نخجوان و جمهوری آذربایجان را تأمین خواهد کرد.» علی‌اف با تأکید بر ایجاد ساز و کاری برای حفظ صلح در قره‌باغ "با مشارکت ترکیه و روسیه"، عنوان داشت: «نیروی حافظ صلح روسیه به مدت ۵ سال در قره‌باغ کوهستانی حضور خواهند داشت، در صورت عدم اعتراض طرفین حضور نیرو‌های حافظ صلح قابل تمدید خواهد بود.»

به نظر می‌رسد این روسیه و ترکیه بودند که باعث شدند علی اف و پاشینیان به یک توافق رضایت دهند. دو طرف تا آخرین لحظات پیش از اعلام این اتفاق دست از گشودن آتش به سوی یکدیگر برنداشته بودند. با این حال پوتین و اردوغان، که اولی به ارمنستان و دومی به آذربایجان نزدیک است، دو طرف را وادار کردند تا فکری به حال قره باغ بکنند.

از سوی دیگر ارمنستان پس از پیش روی‌های آذربایجان دیگر نیروی زیادی برای دفاع از مناطقی که در آن حضور داشت، در خود نمی‌دید. به همین دلیل است که مردم در این کشور اعصبانی هستند و توافق را نوعی شکست از سوی ارتش می‌دانند که باعث شده مناطقی که بخشی از جمعیت آن ارمنی هستند، بدون اینکه خود مختاری آن تامین شود، دوباره بعد از دهه‌ها به دست آذربایجان بیفتد.