پایان جنگ ۳۰ روزه قره‌باغ/ صلح ارمنستان و آذربایجان چطور حاصل شد؟

 

رویداد۲۴   ارمنستان و آذربایجان به شش هفته جنگ و چندین سال درگیری در منطقه قره باغ پایان دادند و به توافق صلح بلند مدتی دست پیدا کرده‌اند که با میانجی‌گری ترکیه و روسیه حاصل شده است. این صلح از ابعاد مختلفی قابل ارزیابی است. نیویورک تایمز یادداشتی در این باره منتشر کرده و به انفعال آمریکا در دوران ترامپ نسبت به تحولات منطقه انتقاد کرده است.

در یادداشت نیویورک تایمز آمده: زمان توافق بی‌عیب و نقص بود. روز ۷ نوامبر در حالی که همه سران کشور‌های دموکراتیک جهان برای تبریک به ریاست جمهوری بایدن صف بسته بودند، رجب طیب اردوغان همتای روس خود ولادیمیر پوتین را صدا زد. در شرایطی که آمریکا و اروپا با انتخابات و موج دوم کرونا در هفته‌های گذشته سرگرم بودند، آن‌ها سخت درگیر بازطراحی نقشه سیاسی جنوب قفقاز شدند به گونه‌ای که به طور بالقوه تعادل قوا در این منطقه استراتژیک در مسیر اتصال اروپا، آسیا و خاورمیانه برای چندین سال پیش رو تغییر می‌یابد.

خطوط نقشه سیاسی جدید دو روز بعد با توافق صلحی میان دو سوی این درگیری دیرینه و غیر قابل حل در منطقه که یک زمان بخشی از شوروی سابق بودند هویدا شد.

 

 

 

 

در اوایل دهه ۱۹۹۰ ارمنستان با کمک روسیه بخش‌هایی از خاک آذربایجان را به اشغال در آورده بود که برای هویت خود حیاتی می‌پنداشت. این کشور هفت منطقه را که عملا به آذربایجان تعلق داشت اشغال کرد. این درگیری مدت‌ها فریز شده بود، اما هرگز حل نشده و به گفتگوی دیپلماتیک ختم نشده بود.

 

اما در تاریخ ۲۷ سپتامبر گذشته، بعد از ۲۵ سال صبر برای بازگشت این مناطق، آذربایجان با کمک ترکیه جنگی را آغاز کرد که بیشتر سرزمین‌های از دست رفته را برای آن‌ها احیا کرد. هشتم نوامبر با رضایت آشکار روسیه، آذربایجان بعد از ۶ هفته درگیری سخت، پرچم خود را بر فراز شوشا (بالای تپه‌ای در منطقه قره باغ و مهد فرهنگ آذربایجان) به اهتزاز درآورد. ظرف چند ساعت، نیرو‌های ارمنستان خسته و تضعیف شده مجبور به تسلیم شدند. خبر توسط نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در یک پست فیس بوکی اعلام شد و گفت: هموطنان عزیز، خواهران و برادران، من شخصا تصمیم بسیاری سختی را برای خود و همه ما اتخاذ کرده ام. من بیانیه‌ای برای خاتمه جنگ قره باغ با روسای جمهور روسیه و آذربایجان امضا کرده ام. متن بیانیه برای من و مردم ما بسیار دردناک است.

 

بر اساس این توافق نامه، ارمنستان قرار است اسلحه را زمین بگذارد و از مناطق باقیمانده قره‌باغ عقب نشینی کند. روسیه که یک توافق امنیتی با ارمنستان دارد قرار شد ۲۰۰۰ نیروی مسلح حافظ صلح را برای مدت ۵ یا حتی ده سال آینده در این منطقه مستقر کند.

 

برای ارمنستانی‌ها خبر از این جهت شوکه کننده بود که پاشینیان حتی نتوانسته بود کشور را برای این تسلیم آماده سازی کند. جای تعجب نبود که ایروان در اعتراض به این بیانیه منفجر شود. مردم به سمت پارلمان هجوم بردند و پاشینیان را خائن خواندند. همزمان با سرعت برق، روسیه نیروهایش را به حرکت در آورده و زمینه یک حضور نظامی بلند مدت را در دالان لاچین که ارمنستان را به قره باغ وصل می‌کند فراهم کرد.

 

در این توافق‌نامه علاوه بر زمان بندی خروج نیرو‌های ارمنستان و مسیر خروج آنها، آمده «دو طرف ظرف مدت سه سال برای احداث یک مسیر ترافیکی در امتداد دالان لاچین که خانکندی و ارمنستان را مرتبط می‌کند» اقدام خواهند کرد.

 

این، اما دقیقا چیزی بود که مدت‌ها الهام علی اف رییس جمهور آذربایجان در برابر آن مقاومت کرده بود. او که از نزدیک حضور نیرو‌های حافظ صلح مسکو در جنگی که مسکو علیه گرجستان در سال ۲۰۰۸ راه انداخته بود را دیده بود، تمایلی به دیدن نیرو‌های روس در منطقه کوهستانی قره باغ نداشت. با این حال او گزینه زیادی نداشت. ادامه جنگ منجر به رویارویی مستقیم اذربایجان با نیرو‌های روسی می‌شد که با ارمنستان توافقنامه امنیتی دارند. سرنگونی یک هلی کوپتر نظامی روس توسط نیرو‌های آذربایجان بر فراز خاک ارمنستان کمی قبل از امضای توافق صلح می‌توانست عامل تحریک کننده‌ای برای شروع یک جنگ باشد.

 

این احتمال هم وجود دارد که ترکیه آذربایجان را ترغیب به پذیرش این صلح کرده باشد. اگرچه نام ترکیه در این توافق سه جانبه عنوان نشده، اما این کشور نقش کلیدی در شش هفته جنگ اخیر داشت و از ذینفعان اصلی این توافق صلح بوده است.

 

طبق توافقنامه صلح، ترکیه یک کوریدور حمل و نقل مستقیم از خاک ارمنستان به سرزمین اصلی آذربایجان و دریای خزر به دست می‌آورد که آن را به ابتکار یک کمربند یک جاده جین متصل می‌کند.

 

توافقنامه صلح ایجاد یک جاده از آذربایجان به نخجوان را مد نظر قرار داده که این منطقه محصور را نیز هم مرز ترکیه می‌کند. اگرچه روسیه قرار است کنترل این جاده را در دست داشته باشد، اما کالا‌های ترک و چینی قرار است از این جاده عبور کنند.

از یک منظر راه حل نظامی در قره باغ همیشه اجتناب ناپذیر بوده است. آذربایجان به عنوان یک اقتصاد غنی از نفتی که روز به روز ثروتمند‌تر شده، اعتماد به نفس بیشتری دارد و از پروسه طولانی صلح خسته می‌شود. اما سه فاکتور در نهایت این کشور را پای معامله آورده است. یکی ادعای فزاینده ترکیه که تمایلش را به استفاده از زور و حمایت نظامی آذربایجان در قالب طراح و مزدوران سوری نشان می‌داد. دیگری رضایت روسیه در جنگ آذربایجان و حضور ترکیه. در گذشته آذربایجان به خاطر توافق امنیتی روسیه محدودیت‌هایی در آغاز یک جنگ تمام عیار با ارمنستان داشت. اما همان طور که آذربایجان به درستی محاسبه کرده بود، این تعهدات امنیتی عملا با انقلاب رنگی ارمنستان در سال ۲۰۱۸ که پاشینیان رهبر پوپولیست این کشور را به قدرت رساند لغو شده بود.

از نظر پوتین که مشروعیت هیچ کسی را که با خیزش‌های انقلابی به قدرت رسیده باشد به رسمیت نمیشناند، پاشینیان لیاقت حمایت‌های روسیه را نداشت. از طرفی پاشینیان با زندانی کردن دوست پوتین، رابرت کوچاریان، رییس جمهور سابق ارمنستان، او را خشمگین کرده بود. نخست وزیر ارمنستان حتی اجازه ملاقات با کوچاریان را زمان سفر پوتین به ایروان در سال ۲۰۱۹ نداده بود.

 

فاکتور سوم عدم دخالت تدریجی آمریکا در منطقه بود که در زمان ترامپ بیش از گذشته برجسته شد. این مساله انتقاد شدید جو بایدن را نیز به همراه داشت. او ۱۳ اکتبر بیانیه‌ای صادر کرد و گفت: دولت ترامپ به طرز غیر قابل توضیحی در دوره اخیر منفعل شده و عملا از کار افتاده است.

 

او گفت نه ترامپ و نه وزیر خارجه او ارتباطی با ارمنستان و آذربایجان نداشته اند. بایدن استدلال کرد که کاخ سفید نباید دیپلماسی خود را به مسکو واگذار کند و باید به ترکیه بگوید از این درگیری دور بماند. از قضا دقیقا همان روزی که بایدن اعلام پیروزی کرد، اردوغان تلفن را برداشت و به پوتین زنگ زد.