شرط ایران و آمریکا برای برجام/ چگونگی و زمان رفع تحریم‌ها

رویداد۲۴ چهره‌های شاخص و اهل مذاکره دموکرات از ویلیام برنز تا وندی شرمن، آنتونی بلینکن، جیک سولیوان، جان کری، سوزان رایس و ... که همگی از حامیان و مذاکره کنندگان با ایران در توافق هسته ای (برجام) در دولت باراک اوباما بودند، در دولت بایدن گردهم آمده اند تا آمریکا را از میراث سیاست خارجی دونالد ترامپ که منجر به سرکوب بسیاری از سیاست‌های دوره اوبامااز جمله کناره گیری از نهادها، معاهدات و توافق‌های بین المللی و تضعیف ارتباط با متحدان تاریخی آمریکا شده است، برهانند.

سیاهه بلند بالای میراث سیاست خارجی ترامپ بر پایه تنش‌های بی‌سرانجام و پرخاشگرایانه تنظیم شده بود که حتی در آخرین دقایق حاکمیتش از افزودن بر آن ابایی نداشت و به اذعان بسیاری از تحلیل گران، برغم شعار "اول آمریکا" هرگز استراتژی منسجمی را در عرصه سیاست خارجی که منجر به تجدید قدرت، تقویت اقتصاد، اتحاد و حفاظت از امنیت ملی آمریکا شود، ارائه نکرد.

آنچه میراث سیاست خارجی ترامپ را در ذهن و خاطره مردم ایران ماندگار کرده است، خروج او از توافق بین المللی برجام در سال ۱۳۹۷، اعمال سیاست "فشار حداکثری" در قالب سخت ترین تحریم‌های چند لایه علیه ملت و دولت ایران به رغم ادعای مذاکره، ترور سردار قاسم سلیمانی در سال ۱۳۹۸ و نیز اعمال محدودیت های سفر به آمریکا برای کشورهای مسلمان از جمله ایرانیان است.

تعامل با دنیا؛ حرف یا عمل؟

جو بایدن هفتاد و هشت ساله که مسن ترین رئیس جمهوری تاریخ آمریکا به شمار می رود، روز چهارشنبه اول بهمن ماه (۲۰ ژانویه ۲۰۲۱) در نخستین سخنرانی خود پس از ادای سوگند در سخنانی گفت: "من به فراسوی مرزها می‌گویم که آمریکا در معرض آزمایش قرار گرفت و قوی‌تر شد. ما اتحادمان را بازسازی می‌کنیم و بار دیگر با دنیا تعامل خواهیم کرد تا نه تنها بر چالش‌های گذشته بلکه بر چالش های امروز و فردا فائق شویم. ما با قدرت مثال‌زدنی خود رهبری صلح و امنیت را در جهان به عهده خواهیم گرفت و یک شریک خوب برای صلح در جهان خواهیم بود."

چهل و ششمین رئیس جمهوری آمریکا درعین حال تاکید کرد:‌ "چیره شدن بر چالش‌ها و تضمین امنیت آمریکا با حرف ممکن نیست و نیاز به عمل و اتحاد دارد."

جن ساکی سخنگوی جدید کاخ سفید نیز بلافاصله پس از آغاز بکار دولت بایدن در نخستین نشست خبری خود درباره سیاست دولت بایدن در قبال ایران اظهار داشت:"انتظار داریم بخشی از اولین گفت‌ و گوها با همتایان خارجی و رهبران کشورهای دوست و متحد در این خصوص باشد."

سخنگوی کاخ سفید که در دولت اوباما، سخنگویی وزارت امور خارجه کشورش را عهده دار بود، بدون اشاره به اینکه کشورش از برجام خارج شده است،‌ از ایران خواست به اجرای تعهدات برجامی خود بازگردد.

او در پاسخ به سوالی درباره آینده برجام نیز گفت: "رئیس‌جمهور بایدن به دنبال تقویت محدودیت های هسته‌ای ایران و همچنین دیگر مسائل مورد نظر است."

ناگزیر به مسیر بازگشت به برجام

آنتونی بلینکن وزیر پیشنهادی بایدن برای تصدی وزارت امور خارجه نیز یک روز پیش از آغاز به کار دولت جدید آمریکا در برابر اعضای کمیته روابط خارجی سنا و پرسش های آنان برای تائید صلاحیتش گفت: نمی‌توانیم مشکلات دنیا را به تنهایی حل کنیم. نیاز به همکاری و مشارکت کشورهای دیگر داریم. آمریکا بیش از هر کشور دیگری این توانایی را دارد که دیگران را برای حل چالش‌های دنیا گرد هم بیاورد.

وزیر خارجه پیشنهادی دولت بایدن رهبری ایالات متحده در نهادهای چندجانبه را ضروری می‌داند. او در سال ۲۰۱۶ گفته بود: "به زبان خیلی ساده، جهان برای مردم آمریکا امن‌تر است بویژه وقتی درهمه جا دوستان، شرکا و متحدانی داشته باشد."
 بلینکن که در نیویورک و پاریس بزرگ شده است، اروپا را " شریک حیاتی" برای آمریکا می‌داند و درباره سیاست های ترامپ گفته است: او ناتو را ضعیف می‌کند، به پوتین کمک می‌کند و به آلمان، مهمترین متحد ما در اروپا آسیب می‌رساند.

او در مورد موضوعات مهم حوزه سیاست خارجی از جمله تروریسم، تغییرات آب و هوایی، همه گیری ویروس کرونا، تجارت بین‌الملل، رابطه با چین و توافق هسته‌ای ایران بارها تکرار کرده است که "ایالات متحده باید با متحدانش در چارچوب معاهدات و مقررات سازمان‌های بین‌المللی کار کند."

به نوشته نیویورک تایمز، بلینکن تا قبل از کار در دفتر سیاست خارجی وزارت امور خارجه در سال ۱۹۹۳، آرزو داشت که روزنامه نگار یا تهیه کننده باشد؛ از این رومهارت‌های رسانه‌ای خود را با تبدیل شدن به نویسنده سخنرانی سیاست خارجی رئیس جمهور بیل کلینتون و بعداً نظارت بر سیاست‌های اروپا و کانادا در شورای امنیت ملی کاخ سفید بهبود بخشید.

بلینکن ۵۸ ساله یک روز پیش از آغاز بکار رسمی دولت بایدن در برابر اعضای کمیته روابط خارجی سنا گفت: چالش اینجا است که ما از توافق (برجام) خارج شدیم و ایران محدودیت‌های اعمال شده با توافق را بازگردانده است، سانتریفیوژهایی را به کار گرفته است که مطابق توافق ممنوع بود و نتیجه آن همچنانکه در گزارش‌های عمومی مطرح است، زمان بیش از یکسال برای رسیدن به یک بمب اتمی، اکنون به کمتر از ۳ یا ۴ ماه کاهش یافته است. این یعنی بازگشت به همان بحرانی که پیش از مذاکرات با آن مواجه بودیم.

بلینکن تصریح کرد: رئیس جمهوری معتقد است اگر ایران به این تعهدات برگردد ما نیز بازخواهیم گشت اما باید از آن به عنوان بستری برای بودن در سمت متحدان و شرکا برای دستیابی به توافقی محکم‌تر و طولانی‌تر استفاده کنیم.

وزیر خارجه پیشنهادی دولت بایدن درعین حال خطاب به اعضای کمیته روابط خارجی سنا اظهار داشت: حتما با شما مشورت خواهیم کرد و باید با متحدان و شرکای خود در منطقه شامل اسرائیل و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس تعامل داشته باشیم.

دنیل لاریسون در تارنمای  ریسپانسیبل استیت کرفت درباره انتخاب بلینکن از سوی بایدن که مشاور قدیمی سیاست خارجی اوست، نوشته است: بلینکن یکی از اعضای دارای احترام و اعتبار در نهاد سیاست خارجی حزب دموکرات است و سوابق پیچیده ای دارد. در حالی که برخی طرفداران خویشتن داری در انتصاب او می توانند چند یادداشت محتاطانه امیدوار کننده بیابند، مواردی هم وجود دارد که می تواند نگرانی آنها را برانگیزد.

بلینکن که از دانشگاه هاروارد و دانشکده حقوق کلمبیا فارغ التحصیل شده همانند بایدن یکی از حامیان اصلی برجام به شمار می‌رود. او که در دوره اوباما معاون وزیر خارجه بود، کار خود را در حوزه سیاست خارجی در زمان دولت کلینتون آغاز کرد و نزدیک به ۲۰ سال در سمت‌های مختلف مثل دستیار ارشد در کمیته روابط خارجی سنا و بعدا مشاور امنیت ملی در کنار بایدن بود. او در نقش دوم خود به توسعه واکنش آمریکا در برابر حوادث خاورمیانه کمک کرده است.

از همین رو، سناتور جمهوری‌خواه "رند پال"  درجلسه بررسی صلاحیت بلینکن خطاب به او گفت: شما همانند جو بایدن و هیلاری کلینتون، از جنگ عراق تا جنگ لیبی و جنگ داخلی در سوریه، همواره طرفدار مداخله نظامی آمریکا در خاورمیانه بوده‌اید. درس عبرتی که از این جنگ‌ها گرفته می‌شود این است که تغییر رژیم کارساز نیست. ایران قوی‌تر شده و بهترین دوست آنها در منطقه عراق است؛ این ما بودیم که چنین کاری کرده‌ایم.

جنت یلین وزیر دارایی پیشنهادی بایدن نیز در کمیته مالی سنای آمریکا با اشاره به ضرورت استفاده مناسب از ابزار تحریم گفته است  تحریم‌های پیشین کاخ سفید مورد بازنگری قرار خواهد گرفت.

او با بیان اینکه تحریم‌ها ابزار مهمی برای پرداختن به حملات سایبری و سایر تهدیدهاست، در عین حال تصریح کرد از این ابزار باید به صورت راهبردی و مناسب استفاده شود و به همین خاطر قصد دارد تا از معاونش بخواهد که سریعا سیاست های تحریمی آمریکا را بازنگری کند.

بیشتر بخوانید: بازگشت آمریکا به برجام به امضای توافق موقت منجر می‌شود؟

به تعهداتشان عمل کنند، ساعتی بعد ما هم عمل می‌کنیم

مقامات ایران نیز بارها گفته‌اند تنها در صورت رفع تحریم‌ها حاضر به ازسرگیری اجرای تعهدات برجامی خود هستند.
حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه اول بهمن ماه در جلسه هیات دولت،  پیش از آغاز ریاست جمهوری بایدن و پس از سخنان بلینکن گفت: اگر به تعهدات‌شان عمل کنند، ما هم به تعهدات خود عمل کنیم. امروز آمادگی داریم اگر طرف مقابل با صداقت به میدان بیاید این مسائل حل و فصل شود. خیلی سریع هم می‌تواند حل شود. اصلا هیچ پیچیدگی حقوقی ندارد. بگویند به تمام تعهدات عمل می کنیم، ساعت بعد ما به همه تعهدات خود عمل می‌کنیم.

روحانی در عین حال تصریح کرد: ملت بدانند آنچه در این سه سال رنج کشیدند، ‌تکرار نمی‌شود. همه آمار و ارقام ما این واقعیت را می‌گوید که دیگر آن شرایط تکرار نمی شود. امروز ارز ما به سمت تعادل می رود. آمار و ارقام فعالیت‌های ما نیز همین را می‌گوید. اما این که در آینده چه شرایطی پیش می‌آید کمی باید صبر کرد.

چگونگی و زمان رفع تحریمها؛ بحثی تکنیکی

محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران نیز پیش از آغاز ریاست جمهوری بایدن گفت: وظیفه بایدن این است تحریم‌ها را بردارد. اگر این تحریم‌ها برداشته شد، همانطور که رهبری و رئیس‌جمهور صریحا گفتند، ما هم به تعهدات خود برمی‌گردیم. تحریم‌ها، اسامی و نوع سرشاخه‌هایی که ترامپ اضافه کرده، همه آنها باید رفع شود. این نیست که برگردند و بگویند در ماده فلان برجام نوشته شده که قانون شماره فلان و قانون شماره بهمان باید برگردانده شود. 

دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی ایران با بیان اینکه دوست داریم تحریم‌ها سریع‌تر برداشته شود اما عجله هم نداریم، تصریح کرد: این امکان وجود دارد که اگر آمریکایی‌ها تعهدات‌شان را اجرا کردند، با فاصله بسیار کمی ایران هم تعهدات خود را اجرا کند.

ظریف در پاسخ به این سوال که آیا آمریکا باید همه تعهدات خودش را انجام دهد و بعد ما؛ یا اینکه تعهدات گام به گام خواهد بود؟ گفته است: باید کل تعهداتشان یعنی تحریم‌های بازگشته یا تحریم‌هایی که ترامپ وضع کرده، رفع شود اما اینکه چطور و در چه زمانی انجام شود بحث تکنیکی است که حتما انجام خواهد شد.

مجید تخت روانچی سفیر ونماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد پس از پایان یافتن دوره چهار ساله ترامپ در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: دوره کسانی که به سیاست "فشار حداکثری" به امید زانو زدن ایران افتخار می‌کردند،به پایان رسید.  واقعیت ایران را نمی‌توان نادیده گرفت و همه تلاش‌ها برای تضعیف آن بی‌نتیجه مانده است. آیا دولت جدید آمریکا از خصومت، نادانی و شکست‌های گذشته درس می‌گیرد؟ زمان قضاوت خواهد کرد.

بازگشت به برجام به جای مذاکره برای توافق جدید

جوسپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز چهارشنبه در پارلمان اروپا پیش از آغاز ریاست جمهوری بایدن با استقبال از پایان یافتن دوره ترامپ گفت: دولت توئیتری [ترامپ] به پایان می‌رسد و رویکرد چندجانبه‌گرایی در اولویت قرار ‌می‌گیرد و اتحادیه اروپا و دولت جدید آمریکا باید دستکم روی سه محور کلیدی تغییرات آب و هوایی، توافق هسته‌ای ایران و قانون گذاری برای شرکت‌های بزرگ فناوری همکاری نزدیکی با یکدیگر داشته باشند.

این سیاستمدار اسپانیایی که مسئولیت هماهنگی سیاست های اتحادیه اروپا در قبال برجام را برعهده دارد، از بایدن خواسته است تهدید کردن کسانی را که در روابط تجاری با ایران نقش دارند، متوقف و بجای تلاش برای مذاکره در مورد یک توافق جدید کنترل تسلیحاتی، با بازگشت به برجام در زمان صرفه جویی کند.

به گزارش خبرگزاری فرانسه، بورل در نامه‌ای به وزرای خارجه اتحادیه اروپا هشدار داده که برجام در "وضعیت حیاتی" قرار دارد و ما در بُعد هسته‌ای و همچنین با توجه به تحریم‌های جدید آمریکا شاهد تحولات بسیار نگران کننده‌ای هستیم که تلاش‌های دیپلماتیک ما را از جمله تسهیل بازگشت آمریکا به برجام و بازگرداندن ایران به اجرای کامل تعهداتش در این توافق تضعیف می‌کند.

ظریف پیش از این خطاب به رهبران اروپایی در حساب کاربری خود در توئیتر گفته بود: رهبران سه کشور اروپایی– که برای اجرای تعهدات خود ذیل برجام بر امضا و اجازه کارگزاران اوفک (دفتر کنترل دارایی‌ های خارجی خزانه‌داری آمریکا)متکی هستند – هیچ کاری برای حفظ برجام انجام نداده‌اند. آیا ابتکار مرده زاده‌شده امانوئل ماکرون یا خودداری انگلستان از پرداخت بدهی مقرر در حکم دادگاه را به یاد دارید؟ این به خاطر ایران است که برجام زنده است، نه سه کشور اروپایی.

همچنین «کاترین اشتون» مسؤول پیشین سیاست خارجی اتحادیه اروپا که در دوره مسؤولیتش در مذاکرات هسته‌ای با ایران نقش داشت، در مقاله‌ای در مجله تایم به «جو بایدن» سه توصیه برای حفظ برجام ارائه کرد.

این مقام انگلیسی سه پیشنهاد برای حفظ برجام به بایدن ارائه کرد و نوشت: نخست، تیمش را تقویت کند. اتحادیه اروپا را برای گرد هم آوردن گروه ۱+۵ متقاعد کند. با رهبران هر یک از کشورها مشخصاً درباره این موضوع صحبت کرده و از آنها بخواهد که وزرای خارجه خود را برای ملاقات با وزیر خارجه جدید آمریکا آماده کنند. او همچنین باید تصمیم بگیرد که چه کسی مذاکرات را هدایت کند.

اشتون ادامه داد: دوم آنکه برجام را به عنوان توافق اول قرار دهد، نه توافق آخرین. هرگز قرار نبود که توافق سال ۲۰۱۵ نقطه پایانی مذاکرات باشد. این توافق به یک نگرانی بزرگ و خاص می‌پرداخت یعنی برنامه غنی سازی اورانیوم ایران؛ و نسبتاً موفق بود.

وی در مورد آخرین توصیه خود ادعا کرد: سوم آنکه برجام را بر پایه قوی‌تری قرار دهد. این به معنای همکاری با کنگره، یافتن راه‌هایی برای اطمینان بخشی به توافق تا زمانی که همه به آن پایبند هستند، ایجاد اهداف بلندمدت‌تر به عنوان ابزاری برای جلب حمایت از آن است. بازگشت به برجام از طریق اختیارات ریاست جمهوری برای حفظ آن شاید در کوتاه مدت کارساز باشد اما یک رویکرد پایدار نیست.

از نظر روسها فرصت برای بایدن محدود است

میخائیل اولیانوف نماینده دائمی روسیه در سازمان های بین المللی در وین در مصاحبه با شبکه تلویزیونی روسیه ۲۴ دولت بایدن را عملگرا دانسته و درباره زمان احتمالی بازگشت آمریکا به برجام گفته است: همه ما باید فوری به عادی سازی برجام برگردیم زیرا طبق قانونی که مجلس ایران تصویب کرده در صورت عدم توجه طرف‌های برجام به تعهد خود تا ۲۱ فوریه، تهران اجرای پروتکل الحاقی توافق نامه های مربوط به پادمان آژانس بین المللی انرژی اتمی را لغو خواهد کرد و این به شدت امکان بررسی وضعیت امور در برنامه هسته ای ایران را محدود می کند.

اولیانوف همچنین با توجه به انتخابات آتی ریاست جمهوری ایران گفته است فرصت بسیار محدود است.

ولادیمیر چیژوف نماینده دائمی روسیه در اتحادیه اروپا نیز در این برنامه تلویزیونی خاطرنشان کرده است از سرگیری مجدد مشارکت آمریکا در توافق هسته ای ایران تحت ریاست جو بایدن رئیس جمهوری جدید ایالات متحده نباید مشروط به پیش شرط باشد.

استقبال آلمان از چراغ سبز دولت بایدن

هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان روز پنجشنبه در پیامی در صفحه رسمی توئیتر وزارت خارجه آلمان،‌از چراغ سبز دولت جو بایدن برای گفت‌وگو درباره موضوع هسته ای ایران و برجام با متحدان خارجی استقبال کرد و گفت: بازگشت آمریکا به سازمان جهانی بهداشت و توافق اقلیمی پاریس و همچنین دورنمای آغاز سریع مذاکرات درباره آینده برجام در اولین روز کاری جو بایدن نشان دهنده نوع جدیدی از همکاری است.

اسرائیل و برخی کشورهای عرب منطقه بیمناک از بازگشت آمریکا به برجام

این در حالی است که به گزارش رسانه‌ها، تلویزیون اسرائیل از قول یک مقام ارشد اسرائیلی اعلام کرده اگر بایدن به دنبال احیای سیاست اوباما باشد، تل آویو دیگر با او حرفی برای گفتن نخواهد داشت.

به اعتقاد ناظران بین المللی، اینگونه اظهارنظرها حکایت از عمق نگرانی تل‌آویو در خصوص روابط خود  با دولت جدید آمریکا و نیز آینده برجام و مناسبات میان تهران - واشنگتن دارد که در دولت اوباما به رغم سنگ اندازی‌ها و کارشکنی‌های نتانیاهو و همپیمانان منطقه‌ای خود نتوانستند مانع رسیدن طرفین به توافق هسته ای شوند و حالا بیمناک از تکرار دوباره کابوس‌های خود هستند.

رسانه ها گزارش داده اند، مقام‌های امنیتی اسرائیل با موضعگیری سرسختانه نتانیاهو مخالف و معتقدند در صورت بازگشت آمریکا به برجام نباید رابطه تل‌آویو با بایدن را آشکارا تیره کنند.

روزنامه فرانسوی لوفیگارو  نیز در همین زمینه نوشت: مطبوعات سلطنت نشین‌های عرب خلیج فارس از تحلیف جو بایدن، رئیس جمهوری جدید ایالات متحده از بیم دنباله روی او از سیاست های اوباما، در احیای برجام و برقراری روابط سازنده با تهران، به سردی استقبال کردند. سران بحرین، امارات متحده عربی، قطر و کویت مراتب تبریک خود را به رئیس جمهوری جدید ایالات متحده ارسال کردند، در حالی که رهبران عربستان سعودی و عمان، دو عضو دیگر شورای همکاری خلیج فارس هنوز واکنشی نشان نداده اند.

به نوشته این روزنامه فرانسوی، یک ستون نویس سعودی، فقط یک جمله ساده در روزنامه الشرق الاوسط نوشت: "خداحافظ ترامپ، بایدن خوش آمدید". وی مانند بسیاری از مفسران و تحلیلگران کشورهای حاشیه خلیج فارس، عموماً نزدیک به محافل حاکم، نوشت که کشورهای عرب حوزه خلیج فارس از تکرار سیاست باراک اوباما نسبت به ایران از سوی دولت جدید ایالات متحده که اکثریت آن ها از منصب داران دوره ریاست جمهوری اوباما تشکیل شده، واهمه دارند.

شاید از همین روست که بلینکن وزیر خارجه پیشنهادی بایدن در کمیته روابط خارجی سنا از صحبت با اسرائیل و متحدان عرب آمریکا پیش از بازگشت به برجام سخن گفته است.

ساز ناکوک آمریکا کوک می شود؟

با آغاز بکار دولت جدید آمریکا، این سوال در افکار عمومی و محافل سیاسی و بین المللی مطرح است که با توجه به تاکید طرفین بر پایبندی به تعهدات برجامی، آیا آغاز ریاست‌جمهوری بایدن به ‌معنای پایان سریع سیاست‌ شکست خورده فشار حداکثری ترامپ علیه ایران و گشایش‌ در شرایط تحمیل شده بر اقتصاد و سیاست ایران خواهد بود؟

آیا بلینکن، این نوازنده گیتار و علاقه‌مند به فوتبال که سکان سیاست خارجی آمریکا را در دست خواهد داشت، می‌تواند در مدت زمان کوتاهی با همراهی سایر اعضای تیم سیاست خارجی و امنیت ملی دولت بایدن بویژه وندی شرمن که رهبری تیم مذاکره کننده آمریکا با ایران را برعهده داشته و اکنون معاون کلیدی او خواهد بود، ساز ناکوک اسلافشان را کوک کنند تا هم آهنگ موزونی از گیتار سیاست خارجی ایالات متحده به گوش برسد و هم داعیه دولت جدید خود مبنی بر رهبری صلح و امنیت آمریکا را اثبات کنند؟

البته بسیاری از ناظران و تحلیلگران بین المللی معتقدند پایان دوره ترامپ می‌تواند به معنای تغییر نسبی درعرصه بین‌الملل تلقی شود و فضاهای تنفسی جدیدی در منطقه و جهان ایجاد کند که به شروط مختلفی بستگی دارد از جمله آنکه سیاستمداران دموکرات از شکست‌های سیاست خارجی دوره ترامپ درس بگیرند و تعامل درعمل را پیشه خود سازند.