ساخت باشکوه‌ترین متروی جهان در مسکو

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در سال ۱۹۳۵ که جوزف استالین رهبر روسیه و ویاچسلاو مولوتوف (عضو کمیته مرکزی حزب کمونیست روسیه که بعدا وزیر امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی شد) در مراسم افتتاح متروی مسکو حضور دارند.

روسیه سرزمین پیچیده و عجیبی است که مردم آن در طول تاریخ نه چندان طولانی خود، همواره شگفتی آفریده و دست به کارهای غیرقابل پیش‌بینی زده‌اند. یکی از این شگفتی‌ها ساخت متروی مسکو در سال ۱۹۳۵ برابر با اردیبهشت سال ۱۳۱۴ شمسی بود.

مترو مسکو از پیچیده‌ترین و زیباترین متروهای جهان است که دارای ساختار ریلی بسیار جذاب و هوشمندانه‌ای است به طوری که در نقشهٔ ایستگاه‌ها مترو مسکو حلقه‌ای وجود دارد که شمار زیادی از ایستگاه‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند و باعث روان‌شدن ترافیک هنگام پیک و بهبود بخشیدن به سرعت جابجائی می‌شود.

مترو مسکو در دورانی ساخته شد که دولت شوروی تازه تثبیت شده بود و اصلاحات حزب کمونیست کشور عقب‌مانده و دهقانی روسیه را به سرعت به سوی صنعتی شدن پیش می‌برد. با وجود تمامی پیشرفت‌هایی که روسیه از زمان پطر کبیر به آنها دست یافته بود، تا اوایل قرن بیستم هنوز بسیاری از جمعیت کشور بی‌سواد و روستایی بودند و روسیه به نسبت کشورهایی، چون آلمان، بریتانیا و فرانسه عقب‌مانده بود.

بیشتر بخوانید: ریشه‌های سنتی در ادبیات و هنر روس/ جدال اسلاو‌ها و غرب‌گرایان چگونه تاریخ روسیه را رقم زد؟

در سال‌های ابتدایی قرن نوزدهم، فقر و تبعیض طبقاتی، فساد گسترده و ماجراجویی نظامی در کشور‌های دیگر مسائلی بود که مخالفان تزار را برآشفته می‌کرد و اوضاع بد اقتصادی نیز مردم را با آن‌ها همراه کرده بود. نان و غذا بسیار کم و گران بود و مردم روسیه به معنای واقعی کلمه غم نان داشتند. این‌ها همه باعث اعتراض مردم شده بود. علاوه بر اینها، شکست تزار از ژاپن و تضعیف ارتش روسیه نیز خشم فراوانی علیه دولت تزاری برانگیخته بود و اوضاع کشور آمیزه‌ای از فقر، عقب‌ماندگی و سرکوب بود.

با وقوع انقلاب اکتبر شور و نیرویی در میان مردم روسیه بوجود آمد و استالین با سیاست انعطاف‌ناپذیر خود و با اتکا بر یکدستی قدرت، کشور را با سرعت صنعتی کرد و روسیه کمونیستی کمتر از دو دهه بعد به یکی از ابرقدرت‌های جهان بدل شد.

ساخت مترو در روسیه، آن هم در دورانی که تنها چند کشور جهان (انگلستان، مجارستان، اسکاتلند، فرانسه، آمریکا، آرژانتین و ژاپن) سیستم حمل و نقل مترو داشتند، بسیار عجیب بود. ایده ساخت مترو البته مربوط به دوران تزاری بود، اما انقلاب ۱۹۰۵ و انقلاب ۱۹۱۷ و همچنین جنگ جهانی اول ساخت مترو در روسیه را به تعویق انداخت.

نخستین متروی جهان در سال ۱۸۶۳ در شهر لندن آغاز به کار کرد. (سال ۱۸۶۳ که مصادف است با پانزدهمین سال سلطنت ناصرالدین ‌شاه در ایران یعنی ۲۵ سال پیش از آنکه اولین خط کوتاه راه‌آهن در ایران از تهران به شاه عبدالعظیم ساخته شود و ۵۲ سال پیش از ساخت خط‌آهن جلفا‌ـ‌تبریز. همچنین ۷۰ سال پیش از آغاز ساخت خط‌آهن سراسری در ایران و در نهایت ۱۳۵ سال پیش از افتتاح اولین خط متروی تهران در ۱۳۷۷)

قطارهای اولیه با سیستم موتورهای بخار کار می‌کردند. این سیستم با وجود داشتن تهویه، خوشایند نبود چون حرکت قطارهای بخار در تونل‌های زیرزمینی سبب انباشته شدن گازهای مختلف در این مسیر بود. در واقع پیشرفت واقعی در این زمینه وقتی آغاز شد که از لوکوموتیو‌های الکتریکی برای حرکت قطارهای زیرزمینی استفاده شد.

در سال ۱۸۹۰ راه‌آهن شهری و جنوب لندن، اولین سیستم حمل‌و‌نقل ریلی تندرو بود که با لوکوموتیو الکتریکی آغاز به کار کرد و به طور کامل در زیرزمین حرکت می‌كرد. هر دو راه‌آهن نهایتاً در مترو لندن با هم ادغام می‌شدند. درسال ۱۸۹۳، راه‌آهن لیورپول از ابتدا طوری طراحی شد که با لوکوموتیو الکتریکی کار کند. 

طرح اولیه ساخت مترو روسیه در اواخر قرن نوزدهم کلید خورد اما به دلیل مخالفت کلیسا به کنار رفت. کلیسای ارتدوکس اعلام کرد خاک روسیه مقدس است و نباید آن را حفاری کرد زیرا این عمل توهین به مقدسات است! با توجه به نفوذ کلیسا و بنیادگرایان در خاندان رومانوف‌ها، مترو نیز مانند بسیاری از طرح‌های دیگر توسعه امکان موفقیت نداشت و این در حالی بود که رشد جمعیت شهرهای بزرگ روسیه باعث مشکلات جدی در حمل و نقل شده بود.

بیشتر بخوانید: مدرن‌سازی با گفتمان بازگشت به خاک مقدس/ ایده روسیه مقدس از کجا آمده است؟

به گزارش رویداد۲۴ پس از انقلاب اکتبر چند سالی طول کشید که جنگ داخلی روسیه به اتمام برسد و اوضاع تثبیت شود. استالین در سال ۱۹۲۷ بر رقبای دیگر خود پیروز شد و مخالفانش را تصفیه کرد. سپس بلافاصله مشغول طرح توسعه صنعتی خود را پی‌گرفت.

با دستور شخص استالین به عنوان دبیر کل حزب کمونیست، شرکتی به نام «متروستروی» (Метрострой) تأسیس شد و لازار کاگانوویچ وزیر راه که یکی از نزدیک‌ترین معتمدان استالین بود، احداث مترو را بر عهده گرفت. اما اتفاق عجیب این بود که با توجه به نبود ابزار مناسب حفاری در روسیه آن زمان، بیشتر حفاری‌ها با ابزار ابتدایی مانند بیل و کلنگ صورت گرفت. چنین کاری در جغرافیا و سرمای روسیه به راستی طاقت‌فرسا بود و این باعث شد در سال ۱۹۳۳ بسیاری از کارگران دست از کار بکشند و تعدادی اعتصاب کردند و تعدادی دیگر توان جسمی خود را از دست دادند.

با کنار کشیدن کارگران، سازمان جوانان حزب کمونیست (کومسومول) وارد پروژه شد که اعضای آن با هرگونه فداکاری برای کمونیسم می‌کردند و هیچ خط قرمزی نداشتند. با آمدن اعضای حزب، تعداد کارگران حفاری مترو به ۷۵ هزار نفر رسید و یک دستگاه حفاری نیز توسط دولت خریداری شد و نهایتا مترو مسکو در سال ۱۹۳۵ افتتاح شد.

علاوه بر دوار بودن و پیچیدگی ریل‌گذاری‌ها، ایستگاه‌ها نیز به شکل منحصر به فرد و بسیار با شکوهی ساخته شدند که تا همین امروز هم زیباترین ایستگاه‌های مترو در جهان هستند و به عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی شهر مشکو به شما می‌روند. 

با توجه به اینکه حزب کمونیست، بانی ساخت متروی مسکو بود، از ایده‌های لنین با عنوان «رئالیسم سوسیالیستی» در طراحی داخلی ایستگاه‌ها استفاده شد. لنین از چرنیشفسکی نقل قول می‌کرد که «هنر به هیچ کاری نمی‌آید، مگر اینکه در خدمت سیاست باشد.» این هنر سیاسی اما، برای اثرگذاری، باید از شعار دادن و گل‌درشت بودن بپرهیزد و به نوع بیان خلاقانه نیز اهمیت دهد.

همچنین مترو نماد پیشرفت تکنولوژیک و سهولت‌های برآمده از آن بود و به همین دلیل روس‌ها معتقد بودند باید فضایی در خور آن طراحی کرد. به همین دلیل شهرشناسان و تحلیل‌گران فرهنگی ایستگاه‌های مترو مسکو را ترکیبی از استتیک (زیبایی‌ و حس)، تکنولوژی و سیاست می‌دانند. هر سه این موارد در اغلب ایستگاه‌های پرشمار مترو مسکو دیده می‌شود و آنچنان چشمگیر ساخته شدند که امروزه یکی از مقاصد گردشگری مسکو هستند.