جنگ اوکراین، گسترش ناتو و تحریم روسیه؛ آیا پوتین از اردوغان ناامید شده و به ایران روی آورده است؟

رویداد۲۴ زاوی بارل در روزنامه اسرائیلی هاآرتص نوشت: لئونید اسلوتسکی، رئیس کمیته امور بین‌الملل پارلمان روسیه، روز چهارشنبه با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه حرف مهمی داشت. اسلوتسکی که ریاست حزب راستگرای لیبرال دموکرات را بر عهده دارد و چهار سال پیش در یک رسوایی آزار جنسی گرفتار شده بود، اولین کسی بود که به تصمیم ترکیه برای لغو وتوی خود در مورد پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو پاسخ داد.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: او در کانال تلگرامی خود نوشت: «اگر جای ترکیه بودم، از تضمین‌هایی که در ازای وتو نکردن پیوستن فنلاندی‌ها و سوئد‌ها به ناتو دریافت کردم، چندان متملق نمی‌شدم. او نگفت که منظورش از کلمه «تضمین» چیست، اما جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، که حدود یک ساعت در جریان نشست سران ناتو در مادرید با اردوغان دیدار کرد، گفته است که از فروش جنگنده‌های اف-۱۶ به ترکیه حمایت می‌کند. این تنها سودی نیست که ترکیه از پس گرفتن تهدید خود مبنی بر وتوی عضویت دو کشور به دست آورد؛ و اردوغان پاداش سیاسی خوبی به دست آورد، زیرا در مبارزه با کاخ سفید و اروپا، بار دیگر مهارت خود را در تحمیل اراده خود ثابت کرد.

سوئد و فنلاند اکنون احتمالاً ده‌ها فعال کرد را که اردوغان درخواست استرداد آن‌ها را در ازای لغو وتو کرده بود، تحویل خواهند داد. برای تحقق این امر، هر دو کشور باید قوانین استرداد خود را به گونه‌ای تغییر دهند که وضعیت آن‌ها به عنوان پناهگاه امن برای پناهندگان سیاسی را از بین ببرد. احتمالاً این امر باعث رنجش افکار عمومی شده و حتی می‌تواند جرقه یک بحران سیاسی را ایجاد کند.

به عبارت دیگر، اردوغان توانسته است کشور‌هایی را که به او در مورد حقوق بشر هجوم می‌آورند، وادار به انجام گامی کند که می‌تواند آن‌ها را به عنوان پرچم‌دار در این زمینه نابود کند. چهار ساعتی که اردوغان روز سه‌شنبه با رئیس‌جمهور فنلاند و نخست‌وزیر سوئد در مادرید سپری کرد، برای ولادیمیر پوتین نیز نگران کننده بود. رئیس جمهور روسیه ظاهرا فکر می‌کرد اردوغان سنگر او در برابر گسترش ناتو باقی خواهد ماند، همانطور که آنکارا از پیوستن به تحریم‌های کشور‌های غربی علیه روسیه خودداری کرده بود.

سه هفته پیش، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در راس یک هیئت بزرگ از ترکیه بازدید کرد. رسماً، هدف بحث درباره گذرگاه دریای سیاه بود تا گندم اوکراینی بتواند به ترکیه و سپس به خاورمیانه و آفریقا برسد و کمبود جهانی گندم و خطر قحطی در آفریقا را کاهش دهد. چنین مسیری مستلزم یک اسکورت نظامی و نظارت برای جلوگیری از انتقال تسلیحات و همچنین ترتیبات پرداخت قابل قبول است. اما این معامله که سود اقتصادی و سیاسی را نیز به ترکیه می‌رساند، به این بستگی داشت که آنکارا به درخواست مسکو مبنی بر عدم حمله به سوریه برای گسترش منطقه امنیتی خود در اقلیم کردستان و پیشبرد هدف خود برای بیرون راندن مبارزان کرد سوری، تن دهد. اتفاقاً این موضوعی است که در آن منافع روسیه، ایران و آمریکا همپوشانی دارند. واشنگتن به شدت با تهاجم ترکیه به اقلیم کردستان مخالف است، زیرا کرد‌ها را متحدان اصلی خود می‌داند.

در حال حاضر اردوغان هم درخواست روسیه و هم فشار آمریکا را رد کرده و صرفاً به اعتراضات ایران گوش داده است. تهران نگران است که تهاجم ترکیه توانایی بشار اسد، رئیس جمهور سوریه را برای کنترل تمام کشورش تضعیف کند. با این حال، آنکارا موفق شد یک بیانیه از روسیه مبنی بر "درک" نگرانی‌های امنیتی ترکیه، به دست آورد. در این بیانیه اشاره شده که روسیه تهاجم محدود ترکیه به سوریه را می‌پذیرد.

بیشتر بخوانید: سوال فعال سیاسی اصولگرا از مسئولین: چرا جزئیات ارتباط ما با روسیه را پنهانی پیش می‌برید؟

روسیه فکر می‌کرد که این حمایت محدود برای تمدید وتوی اردوغان در مورد ورود فنلاند و سوئد به ناتو کافی است. اما ترکیه ملاحظات سنگین دیگری نیز دارد. تجدید روابط دیپلماتیک این کشور با عربستان سعودی و وعده میلیارد‌ها دلار سرمایه گذاری از سوی سعودی‌ها و امارات متحده عربی، نیاز به ۴۰ فروند اف ۱۶ آمریکایی و ۸۰ کیت برای ارتقاء هواپیما‌های قدیمی خود و فرصتی برای ترمیم روابط با واشگتن از جمله این موارد بودند.

عربستان سعودی و امارات، مانند ترکیه، تحریم‌هایی را علیه روسیه اعمال نکرده‌اند و الیگارش‌های روسی بازار‌های املاک و مستغلات هر دو کشور را در اختیار گرفته‌اند. با این حال، ریاض و ابوظبی عمیقاً از بهبود موقعیت روسیه در جنگ اوکراین و روابط نزدیک آن با ایران وحشت دارند. سفر برنامه ریزی شده بایدن به عربستان سعودی طی دو هفته نیز به تلاش‌های دیپلماتیک سعودی‌ها کمک کرد. به درخواست واشنگتن، ریاض با آنکارا در مورد مواضع دیپلماتیک آن‌ها در قبال روسیه هماهنگ شده است.

محور مسکو - بغداد

ناامیدی تلخ مسکو از تصمیم ترکیه تنها نشانه تزلزل نفوذ روسیه بر خاورمیانه نیست. روسیه همچنین دارای مجموعه‌ای از منافع اقتصادی در عراق، به ویژه در منطقه خودمختار کردستان است. شرکت‌های نفتی روسی روس اویل، گازپروم و لوک اویل میلیارد‌ها دلار در توسعه میادین نفتی کردستان سرمایه گذاری کرده اند. علاوه بر این، آن‌ها تقریباً ۸۰ درصد از خط لوله بین اقلیم کردستان و ترکیه را تحت کنترل دارند و قول داده اند ۱.۸ میلیارد دلار دیگر برای توسعه آن سرمایه گذاری کنند تا بتواند روزانه یک میلیون بشکه نفت را انتقال دهد.

علاوه بر این، این شرکت‌ها امتیاز پنج میدان نفتی بزرگ در جنوب عراق را از دولت عراق گرفته و در آنجا سرمایه گذاری کردند. همه این سرمایه گذاری‌ها به روسیه اهرم فشاری بر سیاست عراق می‌دهد، موضوعی که در مورد آن با تهران هماهنگ شده است. اما اختلاف طولانی بین دولت عراق و رهبران منطقه کردستان بر سر نحوه بهره برداری از نفت کردستان و تقسیم درآمدها، عراق را متقاعد کرده است که یک شرکت دولتی برای اداره میادین نفتی منطقه راه اندازی کند. دولت همچنین از کرد‌ها خواسته است که تمام توافقنامه‌هایی را که در ۱۸ سال گذشته با شرکت‌های نفتی خارجی امضا کرده اند، برای آن ارسال کنند تا بتواند درآمد‌های مورد نیاز خود را محاسبه کند.

اگر این تصمیم اجرا شود، سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های روسی می‌تواند توسط عراق ملی شود یا دولت عراق می‌تواند از آن‌ها بخواهد در ازای سود‌هایی که کرد‌ها بدون پرداخت مالیات به دست آورده‌اند، غرامت بپردازند. اما تا کنون، بحران سیاسی در عراق – هیچ دولتی پس از هشت ماه از انتخابات گذشته تشکیل نشده است – اجرای این تصمیم را به تعویق انداخته است. از سوی دیگر، قبل از آن انتخابات، حداقل دولتی در بغداد وجود داشت که مسکو می‌توانست با آن قرارداد امضا کند و اختلافات را حل کند.

مسیر سریع به تهران

اکنون شرکت‌های روسی باید تصمیم بگیرند که چگونه ادامه دهند و آیا حتی باید دارایی‌های خود را در منطقه کردستان حفظ کنند یا خیر. روسیه همچنین مجبور است برای دور زدن تحریم‌های بین المللی بیش از پیش به ایران تکیه کند. لاوروف، بین سفر‌های مکرر به خاورمیانه، هفته گذشته از تهران بازدید کرد تا یک سیستم همکاری اقتصادی ایجاد کند تا کالا‌های ایرانی را به روسیه و کالا‌های روسی را از طریق ایران به هند وارد کند.

روسیه همچنین مجموعه‌ای از لوازم الکترونیکی را از ایران وارد کرده است، از جمله لوازم خانگی، رایانه‌ها و تلفن‌های همراه ساخت آمریکا که ظاهراً از طریق کشور‌های حاشیه خلیج فارس به ایران می‌رسند. بر اساس گزارش‌های خبری ایران، تجار روسی از همتایان ایرانی خود یاد می‌گیرند که چگونه تحریم‌ها را دور بزنند و از روش‌های پرداخت غیربانکی استفاده کنند.

تجارت بین روسیه و ایران در حال حاضر بالغ بر ۵ میلیارد دلار در سال است، اما این کشور‌ها قرارداد‌های بلندمدتی امضا کرده اند که شامل تعهدات روسیه برای میلیارد‌ها دلار سرمایه گذاری در ایران است. همچنین شامل فروش تسلیحات پیشرفته روسی به ایران مانند سامانه‌های راداری اس-۴۰۰ و جت‌های جنگنده سوخو-۳۵ می‌شوند.

پوتین روز چهارشنبه در نشست سران کشور‌های حاشیه دریای خزر در ترکمنستان با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران دیدار کرد. این دو اعلام کردند که قصد دارند تجارت دوجانبه را افزایش دهند. رئیسی همچنین پیشنهاد ایجاد یک مکانیسم مالی برای کشور‌های منطقه که سیستم بانکی غرب را دور می‌زند، ارائه کرد.

علاوه بر این، روسیه و ایران قصد دارند مسیری را برای جایگزینی مسیر سنتی صادرات روسیه به هند باز کنند که از طریق دریای بالتیک به تنگه جبل الطارق و سپس از طریق دریای مدیترانه از کانال سوئز می‌گذرد. مسیر جدید از جنوب ترکمنستان به ایران و دریای خزر رسیده و سپس از طریق ایران به امارات و از آنجا با کشتی به هند ادامه می‌دهد. این امر هزینه‌های حمل و نقل را تا حدود ۳۰ درصد و زمان حمل و نقل را به نصف کاهش می‌دهد.

نتیجه همه موارد فوق این است که روسیه که زمانی قدرت بزرگی بود که می‌توانست به ایران دیکته کند یا حداقل بر سیاست آن تأثیر بگذارد، اکنون به همکاری ایران وابسته شده است. اتفاقاً انتظار می‌رود مسیر صادراتی جدید باعث کاهش حمل و نقل از طریق کانال سوئز و در نتیجه کاهش درآمد مصر شود. اما در شرایطی که روسیه تحت تحریم‌های سنگین قرار دارد، خاورمیانه عربی و عمدتاً طرفدار آمریکا جذابیت زیادی برای مسکو ندارد.

اکنون سؤال این است که سرنوشت سرمایه گذاری‌هایی که روسیه در چندین کشور خاورمیانه وعده داده چه خواهد شد. برای مثال، در سال ۲۰۱۵، با ساخت یک رآکتور هسته‌ای در مصر موافقت کرد که هزینه آن با وام ۲۲ ساله روسیه به مبلغ حدود ۲۵ میلیارد دلار پرداخت شود. مسکو همچنین متعهد شد برای احیای خطوط ریلی مصر سرمایه گذاری و به توسعه یک منطقه صنعتی در امتداد کانال سوئز کمک کند. دو هفته پیش، روسیه برای نشان دادن اینکه قصد دارد به این وعده عمل کند، اعلام کرد ساخت قطعات راکتور را آغاز کرده است.

اما با توجه به مشکلات اقتصادی روسیه و تحریم‌ها، قاهره نسبت به توانایی مسکو در اجرای این تعهدات مشکوک است. بدیهی است، در نشست مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ در اواسط ژوئن، عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر از "روابط ویژه" بین مصر و روسیه ستایش کرد. اما در عین حال او بیشتر روی سرمایه گذاری‌های وعده داده شده توسط عربستان سعودی حساب می‌کند. بنابراین، اگر روسیه امیدوار بود از ضعف آمریکا در خاورمیانه و سیاست جدایی بایدن از منطقه استفاده کند، به نظر می‌رسد همه نشانه‌ها نشان می‌دهد که موقعیت خود مسکو در حال بدتر شدن است.