بررسی جنگ‌های صدر اسلام

رویداد۲۴ الهام عندلیب‌مقدم: اسلام، دین دوستی و صلح بوده و جنگ و جهاد را در مواقع اضطراری جایز می‌داند، اما با این حال، تاریخ اسلام مملو از جنگ‌هایی است که گاهی با موفقیت و گاهی هم با شکست مسلمانان توام شده است، هرچند که گاهی دو طرف این جنگ‌ها، هر گروه‌، خود را مسلمان و طرف مقابل را منحرف می‌دانست.

جنگ در اسلام از دیدگاه قرآن و احادیث

در قرآن و حدیث، مسلمانان به مدارا، دوستی و صلح با برادران دینی و نیز دشمنی نکردن با غیرمسلمانان تشویق شده‌اند. همچنین در قرآن، جنگ و جهاد به منظور دفاع از حق و دفع باطل، مورد تایید قرار گرفته است.

طبق آیه ۶۱ سوره انفال، که به جنگ بدر اشاره دارد، مسلمانان در صورت تمایل دشمن، به پذیرش صلح مکلف شده‌اند، همچنین خداوند به مسلمانان دستور داده است که با آماده‌سازی نیرو و اسلحه، که موجب ترس دشمنان می‌شود، از جنگ پیش‌گیری کنند و از سوی دیگر از پیامبر اکرم خواسته که مردم را به بهترین روش، یعنی با بحث و گفتگو، به راه خدا دعوت کند.

منظور آیاتی از قرآن که در آن جنگ در شرایط ضروری بر مؤمنان جایز شمرده شده، جنگ دفاعی است و طبق این آیات تصمیم پیامبر به جنگ، در مواقع اضطراری بوده است. این آیات به مشرکانی مربوط می‌شود که پیمان‌شکنی کردند.

همچنین در آیه ۹ سوره حجرات، تصریح شده است که هنگام وقوع جنگ میان دو گروه مسلمان، وظیفه دیگر مسلمانان آن است که میان آنان، بر پایه عدالت، صلح برقرار نمایند و اگر یک طرف از جنگیدن دست برندارد، باید تا زمانی‌که دست از ظلم و سرکشی برنداشته، با او بجنگند و زمانی‌که پایان جنگ را پذیرفت، صلح را برقرار کنند.

مبانی مشروعیت جنگ در اسلام، به دلایلی، چون دعوت دینی و دفاع در برابر دشمن متجاوز خلاصه می‌شود. تلاش پیامبر اکرم برای بازداشتن اعراب از خشونت‌های رایج در زمان جاهلیت و تأکید بر رعایت اخلاق در همه مراحل جنگ، در منابع حدیثی و تاریخی گزارش شده است. پیامبر بسیاری از آداب رایج در عصر جاهلیت را تغییر داد و برای از بین بردن روحیه انتقام‌جویی و جنگ‌طلبی از خلق و خوی اعراب، بسیار کوشید و سعی کرد با تشویق مسلمانان به کسب و کار روزی حلال، انگیزه درآمد یافتن از راه جنگ را از میان ببرد. تا آنجا که پیامبر در زمان حیات خود در مکه، به جنگ و درگیری نپرداخت و به دستور الهی در برابر آزار و اذیت مشرکان، یاران خود را به خویشتن‌داری و خودداری از جنگ سفارش می‌کرد.

بیشتر بخوانید: جنگ جمل چرا رخ داد و نتیجه آن چه بود؟

به گزارش رویداد۲۴ پس از هجرت به مدینه، که مشرکان آزار مسلمانان را از حد گذراندند، خداوند به مسلمانان اجازه جهاد داد تا از حقوق مشروع خود دفاع کنند و تنها جنگ در راه خدا مشروع اعلام شد؛ یعنی جنگ با انگیزه خداپسندانه مانند دفاع از مظلومین، سرکوب فتنه ظالمان و دفاع از سرزمین اسلامی، نه برای رسیدن به اهدافی، چون کشورگشایی، انتقام، ستم و برتری‌جویی.

جنگ های صدر اسلام کدامند؟

جنگ‌های صدر اسلام دو دسته هستند:

*جنگ‌های زمان پیامبر (ص) 

*جنگ‌های زمان خلفای راشدین 

*جنگ‌های زمان پیامبر 

جنگ‌های پیامبر جنگ‌هایی هستند که پس از هجرت ایشان از مکه به مدینه و در مدت ده سال سکونت در مدینه اتفاق افتاده‌اند. این جنگ‌ها به دو دسته غزوات و سرایا تقسیم می‌شوند:

غزوه به جنگ‌هایی گفته می‌شود که خود پیامبر در آن‌ها شرکت داشتند. تعداد غزوات ۲۶ یا ۲۷ مورد ذکر شده است.

سریه به جنگ‌هایی گفته می‌شود که خود پیامبر شخصا در آن‌ها شرکت نکرده و یکی از اصحاب خود را فرمانده سپاه می‌کردند. تعداد سریات در روایات مختلف، متفاوت است، اما اکثر منابع آن‌ها را ۳۶ مورد ذکر کرده‌اند.

هدف از جنگ های پیامبر چه بود؟

طبق اسناد دینی و تاریخی، هیچ‌یک از جنگ‌های پیامبر جنبه خشونت‌طلبی و تهاجم نداشته است و همیشه مشرکان آغازگر جنگ و فتنه بودند.

پژوهشگران مسلمان، اهدافی چون دفاع در مقابل دشمنان، واکنش به پیمان‌شکنی عهد قبایل و دفاع از حقوق الهی و انسانی را از جمله اهداف پیامبر در نبرد‌های متعدد دانسته‌اند.

جنگ‌های زمان خلفای راشدین

جنگ‌های زمان خلفای راشدین، به فتوحات زمان خلافت سه خلیفه بعد از رحلت پیامبر اطلاق می‌شود. در دوره خلافت ابوبکر، عمر و عثمان تمرکز زیادی بر کشورگشایی صورت گرفت و دایره حکومت اسلامی تا زمان عثمان گسترش چشمگیری یافت.

در اواخر سال دوازدهم هجری، پس از نبرد با مخالفان و مرتدان در حکومت ابوبکر، راه برای گشودن سرزمین‌های همسایه باز شد. شام و عراق نخستین مناطقی بودند که ابوبکر به آن لشکرکشی کرد. 

دامنه کشورگشایی در عصر عمر خلیفه دوم مسلمین، گسترش بیشتری داشت و همه نواحی شام، فلسطین، منطقه لبنان کنونی، ارمنستان، بخش وسیعی از ایران، اسکندریه، مصر، طرابلس (لیبی) و اردن را در برگرفت.

هدف از جنگ های خلفای راشدین چه بود؟

هدف خلفای راشدین از نبرد با کشور‌های همسایه، به بهانه مبارزه با ارتداد، ولی در اصل برای گسترش قلمرو سیاسی و جغرافیایی به‌وسیله خشونت و لشکرکشی بود. دیدگاهی که هیچ مطابقتی با دیدگاه و روش رسول اکرم نداشت. به همین دلیل علی‌بن‌ابی‌طالب و فرزندانش در هیچ‌یک از این کشورگشایی‌ها شرکت نمی‌کردند؛ چراکه همکاری ایشان، به منزله تایید اعتبار و مشروعیت خلافت این خلفا بود.

زنان چه نقشی در جنگ های صدر اسلام داشتند؟

انقلاب عظیمی که دین اسلام در مردم آن زمان به‌وجود آورد، تنها شامل حال مردان نمی‌شد، بلکه از زنان نیز انسان‌های فداکار و با شهامتی ساخت که نقش مهمی در پیروزی مسلمانان داشتند.

اسلام با توجه به ساختار وجودی مردان و زنان، در شرایط مختلف جنگ، برای هر یک وظایفی تعیین نموده است. توجه به نقش زنان در نظام دفاعی حکومت پیامبر، نشانگر توجه زیاد ایشان به توانمندی زنان و فـراهم ساختن بستر مناسب جهت شکوفایی توانایی آنان است. زنان صدر اسلام، با حفظ حدودی که خداوند برای آنان تعیین کرده بود، در صحنه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و نظامی حضوری فعال داشته و در دفاع از اسلام و حکومت اسلامی نقش به‌سزایی داشتند. 

طبق روایات و متون تاریخی، هیچ موردی نمی‌توان یافت که پیامبر زنان را از آمدن به جبهه نهی کند. مطالعه جنگ‌هایی که در زمان پیامبر رخ داده است بیانگر این است که زنان شرکت کننده در این جنگ‌ها، در زمینه‌های مختلف، چون تدارکات و پشتیبانی جبهه، رساندن مهمات به رزمندگان، معالجه مجروحان، پرستاری بیماران، انتقال مجروحان و شهدا به پشت جبهه، تعمیر تجهیزات آسیب دیده، آشپزی، تهیه دارو و... نقش فعالی داشتند.

حضور زنانی مانند نسیبه، جراحه، ام عطیه، ام سنان اسلمیه، ام ابیه و... که در بسیاری از غزوات و جنگ‌های پیامبر حضور داشته و مسئولیت امداد را بر عهده داشتند، راه را برای زنان امت اسلامی باز کرده که در صورت نیاز، می‌توانند با حضور مستقیم به‌عنوان پرستار و یا غیرمستقیم، مانند تشویق مردان برای رفتن به جبهه، فرستادن امکانات و کمک برای زرمندگان، نقش پررنگی داشته باشند.