بلایی که تصادفات جاده‌ای و مهاجرت‌ها بر سر جمعیت کشور می‌آورد

رویداد۲۴ پروانه بندپی: طی ۷ سال گذشته، میانگین تعداد فرزندان هر مادر ایرانی از ۲.۱ فرزند به ۱.۷ فرزند رسیده و طبق گفته جمعیت‌شناسان اگر نرخ باروری از این نرخ کمتر شود، کاهش جمعیت کشور شروع می‌شود که تبعات احتمالا غیر قابل جبرانی خواهد داشت.

آمار فرزندآوری هر زن ایرانی در سال ۱۳۶۵ بیش از ۶ فرزند بود که با اجرای سیاست‌های کنترل موالید، این نرخ کاهش قابل توجهی پیدا کرد و حالا به زیر ۱.۷ فرزند برای هر مادر ایرانی رسیده است. عددی نگران‌کننده که جمعیت‌شناسان کشور می‌گویند اگر برای آن فکری نشود، نرخ رشد جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۰ به صفر می‌رسد و پس از آن سال با کاهش جمعیت و پدیده پیری جمعیت مواجه خواهیم شد.

امیرحسین بانکی‌پور، رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس چند روز پیش به همشهری‌آنلاین گفته بود برای فرار از بحران جمعیت و جبران کاهش باروری ۵ سال وقت داریم و اگر در اجرای سیاست‌ها موفق نشویم، در سال ۱۴۳۰ در سیاهچاله جمعیتی می‌افتیم و بیرون آمدن از این چاله نیز ۱۵۰ سال زمان خواهد برد. موضوعی که البته برخی جمعیت‌شناسان، آن را اغراق‌آمیز می‌دانند و معتقدند که نمی‌توان به همین راحتی درباره آینده جمعیت یک کشور پیش‌بینی کرد.

مجلس شورای اسلامی برای جلوگیری از روند کاهشی جمعیت کشور، قانون جوانی جمعیت را با ۷۳ ماده در سال ۱۴۰۰ به تصویب رساند و برای اجرا به دستگاه‌های مختلف دولتی ابلاغ کرد اما در یک سال و نیمی که از اجرای این قانون می‌گذرد، تنها ۳۰ درصد آن اجرایی شده است. طرحی که البته هم خود نمایندگان مجلس و هم جمعیت‌شناسان می‌گویند به تنهایی نمی‌تواند در جلوگیری از کاهش جمعیت کشور موثر باشد. چراکه به گفته کارشناسان، در کنار کاهش نرخ باروری در کشور، نمی‌توان از آمار بالای مهاجرت جمعیت جوان، آمار بالای تصادفات جاده‌ای، آمار بالای سقط جنین، کاهش ازدواج و افزایش میزان طلاق در جامعه چشم‌پوشی کرد. موضوعاتی که همگی در کاهش یا افزایش جمعیت کشور سهم بسزایی دارند.

رشد جمعیت به ۴ عامل بستگی دارد/ تاثیر عجیب تصادفات جاده‌ای بر جمعیت کشور          

دکتر شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه در این رابطه به همشهری‌آنلاین می‌گوید: رشد جمعیت به ۴ عامل بستگی دارد که باروری و ولادت، تنها یکی از آنها است. از این ۴ عامل، ۲ عامل اثر مثبت دارند که یکی باروری و دیگری مهاجرپذیری است. ۲ عامل مرگ و مهاجرفرستی هم اثر منفی روی جمعیت دارند.

این جمعیت‌شناس توضیح می‌دهد: ما هرچقدر تلاش کنیم که آمار باروری در کشور افزایش پیدا کند اما به آن دو عامل منفی یعنی مرگ‌ و میر و مهاجرفرستی توجه نکنیم، در افزایش جمعیت و جلوگیری از کاهش آن موفق نخواهیم بود. مرگ و میر طبیعی با افزایش جمعیت سالمندی ارتباط مستقیم دارد و غیر قابل کنترل است، اما مرگ و میرهای حادث که ناشی از فرسودگی جاده‌ها، غیراستاندارد بودن خودروها، آمار بالای تصادفات جاده‌ای و آلودگی هوا است، قابل کنترل است و هرچقدر تلاش کنیم کاهش جمعیت را جبران کنیم اما مثلا جلوی وقوع تصادفات را نگیریم، سیاست‌های افزایش جمعیت خنثی می‌شود و تمام تلاش‌ها بی‌فایده خواهد بود.

دکتر کاظمی‌پور می‌گوید: درحال‌حاضر سالانه ۳۰ هزار نفر در این کشور فقط در تصادفات جاده‌ای جان خود را از دست می‌دهند که عدد بزرگی است. مهاجرت هم همین تاثیر را دارد. بنابراین لازم و ضروری است که روی هر ۴ عاملِ وابسته به رشد جمعیت همزمان کار کنیم. نه جدا جدا.

فرزندآوری زنان ایرانی به یک‌چهارم رسید/ ۲ برابر شدن جمعیت سالمند کشور

معاون سابق مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه درباره جزئیات سیر کاهشی نرخ باروری در کشور توضیح می‌دهد: نرخ باروری در ایران همواره در تمام دوره‌های تاریخیِ گذشته در حداکثر طبیعی بود. قبل از انقلاب این نرخ به دلیل پایین بودن امید به زندگی مادران حدود ۵.۷ تا ۶ فرزند بود و بعد از انقلاب - در دهه اول انقلاب - به میانگین ۶.۷ فرزند رسید. اما بعد از سال ۱۳۶۸ که سیاست‌های کنترل موالید اعمال شد، باروری در ایران سیر کاهشی خود را آغاز کرد و از ۶.۷ فرزند به تدریج به ۳ فرزند و بعد از آن به ۲.۹ فرزند رسید. کمترین آمار باروری در سال ۱۳۸۵ بود که به رقم ۱.۸ فرزند رسید. سرعت کاهش هم خیلی زیاد بود. این روند کاهنده همچنان ادامه پیدا کرد و در ۷ سال‌ اخیر به حدود ۱.۷ کاهش یافته است. یعنی میانگین تعداد فرزندآوری زنان در ایران به یک‌چهارم رسیده است!

دکتر کاظمی‌پور ادامه می‌دهد: در همان برهه که ما بالاترین آمار باروری را در کشور داشتیم، یعنی در در دهه اول انقلاب، ایران بالاترین سهم جمعیت جوان را حتی نسبت به جهان داشت. ۴۶ درصد جمعیت کشور ما زیر ۱۵ سال و فقط ۳ درصد سالمند یا جمعیت بالای ۶۵ سال بودند. ۵۱ درصد جمعیت هم در سنین فعالیت و کار بودند. به تدریج که آمار باروری کاهشی شد، سهم جمعیت جوان هم کاهش پیدا کرد و در سال ۱۳۹۵ حدود ۲۳ درصد جمعیت کشور زیر ۱۵ سال قرار داشتند، حدود ۶ درصد سالمند یا جمعیت بالای ۶۵ سال بودند و حدود ۷۱ درصد هم در سن فعالیت قرار داشتند.

به گفته این جمعیت‌شناس، در بازه زمانی ۳۰ سال یعنی از سال ۱۳۶۵ تا سال ۱۳۹۵، جمعیت جوان کشور نصف شد و از ۴۶ درصد به ۲۳ درصد رسید و جمعیت سالخورده ۲ برابر شد و از ۳ درصد به ۶ درصد افزایش یافت.

بیشتر بخوانید: ایران در مرحله اول سالخوردگی جمعیت/ هشدار؛ نرخ رشد جمعیت تا ۱۴۲۰ به صفر می‌رسد

۲۰ درصد خانواده‌های ایرانی تک‌فرزند هستند/ تا ۱۴۲۰ چه اتفاقی برای جمعیت کشورمان می‌افتد؟

عضو هیات علمی دانشگاه تهران درباره پیش‌بینی جمعیت ایران در آینده می‌گوید: پیش‌بینی‌های ما نشان می‌دهد که اگر روند کاهش نرخ باروری در کشور ادامه پیدا کند، سهم جمعیت جوان کشور تا سال ۱۴۲۰ به ۲۰ درصد خواهد رسید، سهم جمعیت میانسالان یا جمعیت فعال از ۷۱ درصد به حدود ۵۵ درصد خواهد رسید و جمعیت سالمند (بالای ۶۵ سال) نیز ممکن است به بالای ۲۰ درصد برسد.

به گفته دکتر کاظمی‌پور، نرخ باروری در کشور که الان کمتر از ۱.۷ فرزند است، ممکن است تا سال ۱۴۲۰ روی همین عدد بماند. این احتمال هم هست که کمتر شود. در کشورهای دیگر هم که این مشکل را داشتند، گاهی این نرخ در همان سطح باقی مانده، گاهی با سیاست‌های جمعیتی افزایش یافته و گاهی هم البته کمتر شده است. مثلا در کره‌جنوبی باروری کل سال‌ها است که روی ۱.۱ فرزند است. در ایران هم اگر سیاست‌های تشویقی به درستی و به موقع  اعمال نشود، این عدد حتما کمتر خواهد شد.

این جمعیت‌شناس می‌گوید: اگر نرخ باروری روی ۲.۱ فرزند باشد، جمعیت کشور ثابت می‌مانَد و اگر این نرخ کمتر از ۲.۱ بشود، جمعیت به تدریج کاهش پیدا می‌کند.

معاون سابق مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه درباره تعداد فرزندان خانواده‌ها می‌گوید: درحال‌حاضر ۱۵ تا ۲۰ درصد زوجین ایرانی تک‌فرزند، حدود ۶۰ درصد دارای ۲ فرزند، تقریبا ۸ درصد دارای ۳ فرزند هستند و بقیه زوجین بالاتر از ۳ فرزند دارند.

مقایسه جمعیت ایران با کشورهای عربی و مسلمان/ حتی از ترکیه پایین‌تریم

این استاد دانشگاه درباره وضعیت جمعیت ایران در برابر کشورهای عربی و مسلمان می‌گوید: باروری در کشورهای عربی هنوز بالا است ولی در بین کشورهای اسلامی، نرخ باروری در مالزی و ترکیه خیلی پایین آمده که ایران از اینها هم آمار پایین‌تری دارد.

دکتر کاظمی‌پور در پاسخ به این سوال که آیا این اظهارنظر صحت دارد که در صورت افتادن در سیاهچاله جمعیتی، ۱۵۰ سال طول می‌کشد تا از آن بیرون بیاییم، می‌گوید: نمی‌شود بگوییم چقدر طول می‌کشد. هنوز پیش نیامده که کشوری در این وضعیت قرار بگیرد و جمعیتش نابود شود. سیاهچاله جمعیتی یعنی نابودی جمعیت یک کشور. نمی‌توانیم بگوییم به مدت ۱۵۰ سال ایران جمعیتی نخواهد داشت. به نظر من چنین حرفی بسیار اغراق‌آمیز است. ممکن است این مساله وقتی که دهه‌شصتی‌ها به سن سالمندی برسند و فوت ‌کنند، با جایگزینی جمعیت جبران شود.

تبعات پیری جمعیت/ قانون جوانی جمعیت می‌تواند مانع کاهش جمعیت کشور شود؟

عضو هیات علمی دانشگاه تهران درباره تبعات پیری جمعیت می‌گوید: کاهش رشد جمعیت و کاهش جمعیت فعال مهم‌ترین تبعات پیری جمعیت است. البته این نکته را هم بگویم که پیری جمعیت همیشه منفی نیست. خیلی از کشورها سیاست‌های سالمندی فعال را اعمال کرده‌اند و از سالمندان بسته به مهارت و توانایی آنها در کل برنامه‌ها استفاده می‌کنند. سالمندی معضل نیست. زمانی معضل است که با فقر و ناتوانی و عدم کنترل بیماری مواجه شود. سن سالمندی الان ۶۵ سال است ولی اگر فرد توانمند باشد، تا ۷۵ سالگی هم می‌تواند فعال بماند و مثل یک جوان کار کند. چون افراد سالمند، امید به زندگی را هم دارند.

این جمعیت‌شناس در ادامه درباره تاثیر قانون جوانی جمعیت بر توقف کاهش آمار باروری و کاهش جمعیت می‌گوید: طرح‌هایی مثل قانون جوانی جمعیت اگر به خوبی اجرا شوند و مداوم باشند و یکی دو روزه نباشند، در جلوگیری از کاهش جمعیت جوان کشور موثر خواهند بود. البته چنین قانونی باید دست‌کم ۵ سال پیاپی اجرا شود تا اثراتش را مشاهده کنیم.