یوسف خان محمدی: نیازمند ابداع روش جدید‌ی برای فهم قرآن هستیم

رویداد۲۴-برای فهم صحیح از قرآن بر اساس نیازهای امروزین جامعه، نیازمند ابداع روش جدید‌ی هستیم. تا زمانی‌که روش تغییر نکند، فهم جدید از متون دینی شکل نمی‌گیرد. ثمره عملی این روش جدید باید، تساهل، مدارا، رأفت اسلامی، افزایش سرمایه اجتماعی و استفاده از فرآورده‌های عقل بشری در مدیریت جامعه باشد و در عرصه سیاست خارجی هم به صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بیانجامد.گروه اندیشه:

کرسی علمی- ترویجی (عرضه و نقد دیدگاه علمی) با عنوان « روش شناسی تفسیر سیاسی قرآن » با همکاری دفتر امور پژوهشی و دانشکده علوم سیاسی دانشگاه مفید با ارائه دکتر یوسف خان محمدی؛ استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه مفید 25 اردیبهشت ۱۳۹۷ در دانشگاه مفید برگزار شد.

به زعم دکتر خان محمدی، قرآن و محتوای آن بخش بزرگی از هویت انسان مسلمان امروزین را تشکیل داده و هویت هم سامان بخش رفتار، روابط و تعاملات انسانی است. بنابراین تامل، تدبر و تفکر در قرآن وظیفه تمام مسلمانان محسوب می‌شود. در عصر حاضر وظیفه متفکران و نو اندیشان دینی خیلی سنگین تر است، واقعیت‌های موجود در جهان اسلام بسیار نگران کننده شده است. جنگ و خشونت، ستیزش دائمی، تخریب، تضعیف، تکفیر و همکاری با قدرت‌های بزرگ جهت سرکوب یکدیگر از ویژگی‌های جامعه امروزی محسوب می‌شود، با تاسف فرآوان اکثر مسلمانان در توجیه رفتار خشونت آمیز و غیر معقول خود به قرآن استناد می‌کنند در حالی که قرآن همه را به برادری و تعامل سازنده، تعاون و صلح و دوستی دعوت کرده است. بنابراین برای فهم صحیح از قرآن بر اساس نیازهای امروزین جامعه، نیازمند ابداع روش جدید‌ی هستیم.

وی در ادامه روش جدیدی را برای بازفهم قرآن براساس شاخص های 9 گانه ارائه کرد: توجه ویژه به علم تاریخ، پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف،استقلال از مفسران سابق، نفی اجماع، تخصص‌گرایی،توجه به اهداف و مقاصد قرآن،توجه به واقعیت‌های سیاسی ـ اجتماعی،تهیه متون به زبان ساده و عقل‌گرایی مورد توجه قرار داد.

به باور او، یکی از نتایج چنین مطالعه‌ای از قرآن و سنت پیامبر مبتنی بر توجه ویژه به علم تاریخ این است که، چون دو ابزار بسیار مهم عقل‌گرایی و توجه به واقعیت‌ها و مقتضیات امروزین جامعه را در بر‌دارد، از قرائت‌هایی داعش‌گونه متصلب از متون دینی و مخصوصاً قرآن جلوگیری می‌کند و مسیری جدید در فهم اعتدالی و مسالمت‌آمیز از اسلام رحمانی را به جهان نشان می‌دهد و تحولات اجتماعی را امری طبیعی و تکاملی و فرصتی برای فهم بهتر دین و رساندن پیام آن به تمام بشریت تلقی می‌کند. بر خلاف تحجرگرایان که پدیده‌های نوظهور و جدید را تهدید فرض می‌کنند و با آن به مبارزه برمی‌خیزند.

خان محمدی در ادامه می افزاید: یکی دیگر از شاخص های مهم، شاخصه پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف  است که ارتباط وثیقی با شاخصه اول یعنی توجه به علم تاریخ دارد. در تفسیر قرآن، استفاده از اسرائیلیات و احادیث ضعیف در طول تاریخ تفسیر، رو به فزونی نهاد و با گذر ایام، اکثر تفاسیر مملو از اسرائیلیات گشت و فهم و گرفتن پیام قرآن را برای مخاطبان با مشکل مواجه ساخت.

همچنین استقلال از مفسران سابق، در مقابل تقلید از بزرگان از دیگر شاخصه های مورد تاکید او بود. وی با استناد به آرا مفسران اجتماعی تاکید می کند که باید از گذشتگان جدا شد و به تقلید از آن‌ها پایان داد و در مقابل، به زمان حال انسان مسلمان و جامعه توجه کرد. چون قرآن‌پژوهان گذشته، به سؤالات زمان خود پاسخ داده‌اند و تکرار آن سؤالات و پاسخ‌ها، نیازهای جامعه امروزین را برطرف نمی‌کند، بلکه به آشفتگی‌ها دامن می‌زند.

دکتر خان محمدی در ادامه به یکی دیگر از شاخص های بازفهم قرآن یعنی نفی اجماع اشاره کرد و افزود اکثر قرآن‌گرایان در قرآن‌پژوهی، از اسناد چهارگانه فهم دین (قرآن، سنت، عقل و اجماع)، اجماع را قبول نداشتند؛ چون اجماع علما را با آزاداندیشی در موارد مختلف قابل جمع نمی‌دانستند. قرآن‌پژوهی معطوف به معضلات سیاسی ـ اجتماعی است و معمولاً در این عرصه، محافظه‌کاری و تقیه، بر اجماع علما حاکم است. به این جهت، اجماع در روش‌شناسی این نحله از قرآن‌پژوهان جایگاهی ندارد و برخی‌ها علاوه بر اعراض عملی از کاربست اجماع، به صورت صریح از ناکارآمدی آن در دین‌پژوهی صحبت کرده‌اند.

عضو محترم هیات علمی دانشکده علوم سیاسی به شاخصه تخصص‌گرایی اشاره داشته و افزودند لزوم تخصص‌گرایی در قرآن‌پژوهی، یعنی ایجاد یک رشته مستقل از سایر رشته‌های علوم اسلامی. در گذشته، با متدهای دیگر علوم از جمله فلسفه، عرفان، فقه و ادبیات، به قرآن‌پژوهی می‌پرداختند؛ اما قرآن‌پژوهان سیاسی که برای فهم قرآن، معتقد به اتخاذ روش از خود قرآن هستند، باید ابتدا در علوم قرآنی متخصص و ماهر باشد و متدولوژی مختص به آن را در پیش بگیرند.

از دیگر شاخص ها به زعم خان محمدی، توجه ویژه به اهداف، مقاصد و تجزیه تحلیل اصول و فروع محتوایی قرآن است. قرآن‌پژوهان سیاسی و اجتماعی، معتقدند آیات قرآن از حیث محتوایی، به دو مقوله مجزا قابل تقسیم هستند: «اصول» و «فروع»؛ اصول، جوهره قرآن و حاوی اهداف اساسی وحی و رسالت پیامبر(ص) است. هدف اساسی قرآن آن است که مردم خدای یگانه را بپرستند و دستورالعملی جامع برای سلوک رفتاری (شریعت) داشته باشند. سایر بخش‌های قرآن همچون: داستان پیامبران، ترغیب و تشویق‌ها، وعده پاداش به نیکوکاران و وعید مجازات به بدکاران و جز این‌ها، فقط دستاویز و وسایل یاری‌بخش برای تقویت اصول و اهداف قران است.

وی در ادامه می افزاید از دیگر شاخصه‌های بسیار مهم روش‌شناسی قرآن‌گرایان، توجه به واقعیت‌های سیاسی ـ اجتماعی و مشکلات جامعه و صورت‌بندی آن‌ها و عرضه آن به محضر قرآن کریم و پاسخ‌خواهی از آن و نشان دادن مسیر جدید برای اصلاح جامعه است که شهید صدر از آن به تفسیر موضوعی قرآن تعبیر می‌نمایند. فهم درست مشکلات جامعه و اولویت‌بندی و صورت‌بندی آن، به تجربه، علم، فهم و شمّ اجتماعی نیاز دارد که از هر کسی ساخته نیست و مهارت ویژه می‌خواهد. قرآن‌پژوه باید در عرصه‌های جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و علوم قرآنی مهارت داشته باشد تا بتوانند بین معضلات جامعه و قرآن تعامل ایجاد کند.

وی در بیان دیگر شاخص های موثر در باز فهم قرآن، به شاخص تهیه متون به زبان ساده اشاره کرد و افزود ساده‌نویسی، از ویژگی روش‌شناسانه قرآن‌گرایان است. مفسران سیاسی، تدبرات و نتایج قرآن‌پژوهی خود را به زبان ساده برای توده مردم می‌نوشتند؛ زیرا معتقد بودند قرآن برای هدایت همه افراد نازل شده و برای همگان قابل فهم است. لذا قرآن‌پژوهانی از جمله طالقانی، تدبرات قرآنی خویش را به زبان فارسی نوشتند که به نوعی هنجارشکنی در حوزه محسوب می‌شود؛ چون طبق سنت حوزوی، معمولاً علما آثار خویش را به عربی می‌نوشتند.

عقل‌گرایی شاخصه مهم دیگری است که به زعم خان محمدی، در روش‌شناسی قرآن‌گرایان، اساس قرآن‌پژوهی قرار می گیرد. این شاخصه، با تفسیر فلسفی قرآن متفاوت است که در سنت تفسیری در جهان اسلام یکی از رویکردها محسوب می‌شود. عقل‌گرایی در تعامل با نگاه علمی به تاریخ، و مبارزه با تقلیدگرایی و نفی اجماع و توجه به اهداف و مقاصد قرآن معنا می‌یابد. در عقل‌گرایی، توجه به واقعیت‌ها و معضلات و نیازهای امروزین انسان معاصر و عرف‌های جاری در زندگی بشر اهمیت دارد و چگونگی عرضه این مسائل به قرآن و سنت و نشان دادن یک زندگی مطلوب و متعالی برای مسلمانان و کل بشر، هدف است که با عقل و وجدان بشر سازگار باشد و توانایی پالایش اوهام و خرافات را از جامعه اسلامی داشته باشد.

وی در بخش پایانی ارائه خود افزود: برای رسیدن به فهم جدید و روزآمد از قرآن، به روش جدید نیاز است. تا زمانی‌که روش تغییر نکند، فهم جدید از متون دینی شکل نمی‌گیرد. متفکران و قرآن‌پژوهان در جامعه اسلامی، برای مقابله با مارکسیسم و لیبرالیسم غربی از یک سو و مبارزه با استبداد و گسترش اوهام و خرافات از سوی دیگر، «راه سوم» را با بازگشت به قرآن مطرح کردند و با تغییر روش‌های سنتی دینی‌پژوهی، روش جدیدی در قرآن‌پژوهی طراحی کردند که به شاخصه‌ها و ویژگی‌های نه‌گانه آن پرداخته شد. این روش جدید قرآن‌پژوهی، به شکل‌گیری یک سبک فکری در جامعه اسلامی از جمله در ایران انجامید. ثمره عملی آن، تساهل، مدارا، رأفت اسلامی، افزایش سرمایه اجتماعی و استفاده از فرآورده‌های عقل بشری در مدیریت جامعه است و در عرصه سیاست خارجی هم بر صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز تأکید دارد.