انتقاد حسام الدین آشنا از سیاست افزایش جمعیت

رویداد۲۴- مشاور فرهنگی رئیس جمهوری گفت: در جهان امروز توسعه اقتصادی و افزایش تولید ملی تنها با اتکا به زور بازوی جمعیت فراوان امکان‌پذیر نیست و افزایش جمعیت هم به ‌تنهایی قادر به ارتقای اعتبار کشور در عرصه بین المللی نیست.

حسام الدین آشنا روز سه شنبه در سمینار تحولات و سیاست های جمعیت در ایران افزود: برای تبدیل نیروی خام جمعیت به نیروی مولد، به یک سیستم آموزشی کارآمد نیازمندیم.

وی یادآور شد: تجربه دهه های اخیر در ایران نشان می دهد چگونه ناتوانی جامعه از ایجاد مشاغل جدید و مولد می تواند به بیکاری خیل عظیم جوانان (به‌ویژه افراد تحصیل‌کرده)، بالا رفتن سن ازدواج، افزایش نرخ طلاق و کاهش باروری و ناهنجاری اجتماعی دیگر منجر می شود. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری همچنین اظهار داشت: واقعیت این است که براساس آمار در طول سال های 94 -1393 بیشترین افزایش موالید در فقیرترین استان های کشور رخ داده که به معنای تشدید فقر و توسعه نیافتگی در این مناطق است.

آشنا خاطرنشان کرد: رویکرد اعتدالی با کاهش نابرابری های منطقه ای از طریق افزایش سطح توسعه اقتصادی - اجتماعی مناطق محروم و مرزی و بهبود دسترسی به خدمات رفاهی، بهداشتی و سطح سواد خانواده ها در این مناطق، می تواند نقش مهمی در حفظ تعادل جمعیت قومی و مذهبی کشور ایفا کند و افزایش وفاق و امنیت پایدار را به ارمغان آورد. ضمن آنکه به طور همزمان در کاهش مهاجرت های ناخواسته و بازتوزیع مناسب جمعیت موثر باشد. 

آشنا گفت: با تکیه بر این رویکرد و شناخت دقیق الزامات سیاست گذاری جمعیتی و منافع و فرصت های برآمده از پنجره جمعیتی، می توان وضعیت پارادوکسیکال(متعارض) جوانی جمعیت و کاهش باروری را به پنجره فرصت اقتصادی و موتور تغییرات اجتماعی بدل خواهد ساخت. 

وی افزود: در حدّ فاصل این دو وضعیّت متعارض، باروری پایین در شرایط کنونی و سالخوردگی جمعیّت در آینده، یک فرصت تاریخی استثنایی برای جمعیّت ایران فراهم آمده است. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری ادامه داد: ترکیب سنّی جمعیّت به‌طور استثنایی و کوتاه‌مدّت، در بهترین وضعیّت در سراسر تاریخ است. درحالی که همه شواهد تا کنون بر ناکامی نظام برنامه ریزی کشور در بهره برداری از این فرصت دلالت دارند. 

وی تصریح کرد: غفلت از فرصت بالقوه جمعیتی، چشم‌انداز خوشایند و روشنی از آینده کشور ترسیم نمی‌کند.

آشنا خاطرنشان کرد: در کوتاه‌مدت با افزایش نسبت‌های بیکاری ممکن است به تدریج بافت اجتماعی و نظم اخلاقی جامعه فرو بریزد و جامعه به سوی انحطاط میل کند. 

وی ادامه داد: در درازمدّت، با بسته‌شدن دریچه‌ی جمعیتی، افزایش شمار و سهم نسبی سالخوردگان فاقد پس‌انداز و فقر ملّی، در یک اقتصاد بدون نفت، می‌تواند کشور را به اضمحلال بکشاند.

وی یادآور شد: جمعیت کشور در سال‌های اخیر بار دیگر مورد توجه محافل و تریبون‌های مختلف قرار گرفت. تاکنون دو جریان اصلی در مباحث جمعیتی قابل شناسایی است؛ هیچ یک از این دو جریان فکری به تنهایی نتوانسته اند در عمل مسیر متمایزی را در تحولات جمعیتی بگشایند و لذا لازم است رویکرد جایگزینی برای کارشناسی مسایل جمعیتی کشور دنبال شود. 

مشاور فرهنگی رییس جمهوری تاکید کرد: اولین رویکرد جمعیت شناسی است؛ هنگامی که در مورد جمعیت سخن می‌گوییم، پیش از همه جمعیت‌شناسان مخاطب قرار گرفته و از آنان انتظار می‌رود تحلیل‌ها و واکنش‌هایی را در باب این مقوله ارائه کنند، اما با وجود سابقه دانشی جمعیت شناسی در کشور این دانش به اندازه کافی شکوفا نشده است تعداد آنها اندک و اختلافشان بیشمار است. 

آشنا ادامه داد: جمعیت شناسان، رویکردی علمی به این موضوع دارند و با ارائه آمار و ارقام تصویری از وضعیت کشور در این باره ترسیم می کنند. این اطلاعات، در بخش دیگری از جامعه که مسئولیت سیاستگذاری در مورد این موضوع را دارد ایجاد نگرانی و واکنش می‌کند. 

وی اظهار داشت: بازتاب‌های رسانه‌ای در پیرامون آن شکل گرفته و پرداختن به موضوع گاهی از روند طبیعی بررسی و تحلیل خارج می‌شود.در جمعیت شناسی توصیف وضعیت و روندشناسی محدودیت دارد. 

وی افزود: در این دیدگاه جمعیت و پدیده های جمعیتی اغلب بدون ارتباط با سایر بخش های جامعه و یا بدون ارتباط تعیین کننده ای از حیث تحلیلی مورد توجه قرار می گیرند. منازعه بر سر مقادیر شاخص ها و شیوه محاسبه آنها و مناقشات پردامنه کارشناسی در اعتباریابی داده های مورد استناد بخش اصلی این رویکرد تکنیکی است. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری همچنین گفت: در مقابل نگاه فنی و تکنیکی جمعیت شناسان، گروه دومی که می توان آنها را طرفدار مهندسی جمعیت نامید، اگر جمعیت‌شناسان به ضرورت موضوعیت علمی بحث، مواردی را مطرح می کنند، گروه دوم، نسبتی با خودِ موضوع ندارند و دغدغه‌ای برای شناخت علمی آن نیز ندارند. 

آشنا توضیح داد: این گروه، صرفا جمعیت و تحولات آینده‌ی آن را بیشتر با استناد به همان تصویر از جمعیتی و نموداری به مثابه‌ ابزاری سیاسی برای بیان سایر دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی خود به کار می‌گیرند. 

وی همچنین اظهار داشت: در رویکرد مهندسی اجتماعی، جمعیت تنها فرم و قالبی است که میدانی برای گفت و گو باز می‌کند و آنچه محتوای مباحث و نتایج آن را شکل می‌دهد، نقد سیاست‌های پیشین، روندهای کنونی و حتی عملکرد برخی از افراد است. 

وی افزود: این افراد، به ضرورت دغدغه‌های دیگر، به بحث جمعیت می‌پردازند و تریبون‌هایی نیز در اختیار دارند تا میدان بحث را همواره با مباحث جدیدی تغذیه کند. برای این گروه جمعیت ابزار رسیدن به اهداف راهبری است. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری ادامه داد: نگرانی‌های جمعیت شناسان در مورد وضعیت جمعیت در آینده، فارغ از این که ویژگی‌های سرزمینی ما در چه مسیری پیش می‌رود و بدون توجه جدی به زمینه و مسایل فرهنگی و اجتماعی کشور در سطحی عمیق، ما را مجاب می‌کند که روندهای جمعیتی را کنترل و آن را به سمت خاصی هدایت کنیم، حتی اگر لازم باشد سیاست‌هایی ناگهانی و پر هزینه ای را به سرعت طراحی و به ضرورت، اجرا کنیم. 

آشنا افزود: در مرکز این رویکرد تکنیکی، ایده کاهش حجم جمعیت در محوریت قرار می‌گیرد و جوان‌سازی و جوان بودن جمعیت به یک وضعیت آرمانی بدل می‌شود، این ایده علمی، بسترزدایی شده‌است و فارغ از ویژگی‌های علوم انسانی، مساله را در نسبت و نسبیت‌ها خلاصه می کند و تنها به نمودارها و ارقام ارجاع می‌دهد. 

وی یادآور شد: گرچه گاهی در همین حوزه نیز به وضعیت عمومی جامعه و تاثیر و تاثر آن از این جریان اشاراتی می‌شود اما در نهایت، بیشتر تحلیل‌ها فاقد معنای سیاست‌گذارانه با توجه به بستر اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و ظرفیت‌ها و تهدیدهای ملی و بین‌المللی است. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری اظهار داشت: در گروه دوم، مباحث سیاسی پیرامون مساله جمعیت شکل گرفته است که آرمان آن، افزایش جمعیت است؛ اهداف کلانی ترسیم می‌شود که گویی با مهندسی جمعیت به آن دست خواهیم یافت و این موضوع به شدت و با هجمه به همه‌ دیدگاه‌های کارشناسی و مخالف پیگیری می‌شود. در این دیدگاه مردم به خاطر کاهش ازدواج یا باروری پایین ملامت میشوند و اقداماتی برای قصد مهندسی شده رفتار فردی طراحی می شود. 

آشنا خاطرنشان کرد: بنا بر درک ناکارآمدی این دو رویکرد ضروری است که به دنبال ایجاد فضایی جدید در این حوزه یعنی سیاستگذاری جمعیت باشیم، موضوع جمعیت باید در قلب گفتمان سیاستگذاری قرار گیرد به نحوی که مورد شناخت و تحلیل قرار گیرد، در این صورت است که می‌توان از جامعه‌شناسان، جمعیت شناسان، دانشمندان محیط زیست، اقتصاد و انرژی و همه‌ حوزه‌های مرتبط دیگر، دعوت کرد تا پیرامون این موضوع به مباحثه‌ بپردازند. 

وی تاکید کرد: «شناخت همه‌جانبه» می‌بایست محور این فضای گفتگویی باشد، به نحوی که سیاست‌گذاری مطلوب و اثر بخش در این امر را ممکن سازد. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری گفت: جمعیت ایران در مدت 20 سال از 8/55 میلیون نفر در سال 1370 به 1/75 میلیون نفر در سال 1390 رسیده است. در چنین شرایطی ایران وارد مرحله تنش آبی شده و بخش قابل‌توجهی از منابع آب زیرزمینی خود را از دست‌داده است. 

وی ادامه داد: 85 درصد از مساحت کشور را مناطق خشک، نیمه‌خشک و فراخشک و تنها 15 درصد از مساحت ایران را مناطق با رطوبت بالا تشکیل می دهد. 75 درصد کشور بارندگی کمتر از متوسط دارد. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری افزود: از این منظر اگر به مناطق مختلف کشور بنگریم، خواهیم دید که بسیاری از مناطق مرکزی کشور از ابتدا هم توان پذیرایی تمدنی در دل خود را نداشته و این ایرانیان هوشمند بوده اند که با حفر کیلومترها قنات در دل کویر و انتقال آب، آن مناطق را برای زندگی حداقلی آماده کرده اند اما با رشد جمعیت و انتقال های بین‌حوزه‌ای آب و حفر چاه های عمیق دچار توهم شده ایم که ظرفیت زندگی در همه این بوم فراهم است در حالی‌که با این کار، آن زندگی حداقلی را هم به ‌زوال کشاندیم. 

آشنا در ادامه گفت: فشار اکولوژیکی زیاد بر سرزمین، تأمین امنیت غذایی و آب موردنیاز را هم با مشکلات جدی مواجه خواهد ساخت. بی توجهی به این موضوع می‌تواند کشور را با چالش‌های جدیدی در موضوعات جمعیتی مواجه سازد. 

وی اظهار داشت: گرچه پیر شدن جمعیت، هشداری مهم برای جامعه ایران قلمداد می شود، اما وضعیت وخیم منابع طبیعی کشور، خصوصاً منابع آب همه نسل های ایرانی را تهدید می کند. طبیعی است که راه برون‌رفت از تهدید پیر شدن جمعیت، واردکردن فشار مضاعف و بدون برنامه ریزی بر منابع تهی شده آب کشور نیست و باید برای تأمین و مدیریت آن برای نسل کنونی و نسل های آتی فکری جدی کرد. 

وی افزود: روند مهاجرت ها، شهرنشینی، توزیع ناهمگون جمعیت در شرق و غرب کشور، اختلافات بین استانی بر سر منابع آب، شواهدی برای سیاست گذاران است که در آینده با افزایش جمعیت، کم شدن زمین های قابل کشت، کاهش منابع آبی، افزایش شهرنشینی و مهاجرت موجب تشدید اختلافات بین منطقه ای در کشور خواهد شد. 

مشاور فرهنگی رئیس جمهوری تاکید کرد: مسلما تأمین نیازهای یک جمعیت با حجم بزرگ و روبه رشد می‌تواند موجبات تخریب محیط ‌زیست را در ابعاد مختلف آن و استفاده بیش از توان تحمل سرزمین را به همراه آورد. 

آشنا اظهار داشت: رویکرد اعتدالی همچنین با پذیرش این انگاره مهم که جمعیت فاقد دانش، معنویت، اشتغال و بهداشت و سلامت قدرت محسوب نمی شود، در کنار کمیت و ساختار جمعیت، پویایی و بالندگی آن را مورد تاکید قرار می دهد. 

وی افزود: تنها از طریق خواهد بود که میان دو مقوله جمعیت و توسعه تعادل برقرار خواهد شد. براین اساس باید پذیرفت که افزایش کمی جمعیت بدون توجه به امکانات ملی لازم برای سرمایه گذاری در رشد و توسعه کیفی پایدار می تواند به ظهور خیل عظیمی از فقرای اقتصادی و فرهنگی منجر گردد که هم اینک در میان گروه های افراطی پاکستان و نیجریه قابل ‌مشاهده است. 

سمینار تحولات و سیاست های جمعیت در ایران امروز با حضور علی اکبر ولایتی رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام ، حسام الدین آشنا مشاور فرهنگی رئیس جمهوری و نیز جمعی از متخصصان حوزه جمعیت شناسی از ایران و برخی کشورها در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد.