استراتژی وزارت خارجه برای رفع تحریم‌ها چیست؟

رویداد۲۴ گفتگوی اخیر محمدجواد ظریف با یک مجله آلمانی و مجادلات بعد از آن، فرصتی پدید آورد تا وزارت خارجه ایران درباره استراتژی خود برای رفع تحریم‌ها و کاهش فشار‌های افتصادی بر کشور توضیحاتی دهد.

در پی اوج گیری انتقادات از وزیر امور خارجه به خاطر منتفی نداستن امکان مذاکره با آمریکا، وزارت امور خارجه ایران در پاسخ به این انتقادات، با صدور بیانیه‌ای مفصل، از رویکرد دیپلماتیک ظریف در گفتگو با مجله آلمانی اشپیگل دفاع کرد و درباره شکل گیری دو قطبی «مذاکره - عدم مذاکره» هشدار داد.

جدال درباره اظهارات ظریف از یک گفتگو با نشریه اشپیگل شروع شد. ظریف در این گفتگو به موضوعات گوناگونی پرداخت، اما دیدگاه او درباره امکان مذاکره با آمریکا بعد از ترور سردار قاسم سلیمانی، بیش از همه موضوعات مورد توجه قرار گرفت. خبرنگار اشپیگل از ظریف پرسد که آیا بعد از ترور سردار سلیمانی، شما امکان مذاکره با آمریکا را منتفی می‌دانید؟ وزیر خارجه ایران پاسخ داد: «خیر، من هرگز منتفی نمی‌دانم امکان اینکه مردم رویکردشان را تغییر دهند و واقعیت‌ها را بشناسند. از نظر ما، مهم نیست که چه کسی در کاخ سفید نشسته است. مهم، طرز رفتار آنهاست. دولت ترامپ می‌تواند گذشته خود را تغییر دهد، تحریم‌ها را بردارد و به میز مذاکره بازگردد. ما هنوز سر میز مذاکره نشسته‌ایم. آن‌ها بودند که {میز مذاکره را} ترک کردند. آمریکا، ضرر بزرگی به مردم ایران زد. روزی خواهد آمد که آن‌ها مجبور خواهند شد این را جبران کنند. ما صبر زیادی داریم.»

مذاکرات برجام در مقابل مذاکرات خارج از برجام

به رغم اینکه دونالد ترامپ در واکنش به این بخش از اظهارات ظریف، مذاکره با ایران را رد کرد، بسیاری از رسانه‌های محافظه کار داخلی به تندی از تمایل ظریف به مذاکره با آمریکا انتقاد کردند. وزارت خارجه نیز در واکنش به این انتقادات بیانیه نسبتا مفصلی را منتشر کرد. این بیانیه، ضمن دفاع از عملکرد ظریف، استراتژی دستگاه دیپلماسی ایران برای کاهش فشار‌های اقتصادی را تشریح کرد.

طبق این بیانیه، آمریکا در پی این است که «موضع برتر ایران یعنی"حمایت از مذاکرات قانونی انجام شده در برجام" را از دست ایران خارج کرده و تصویری "ضد مذاکره" از ایران را به نمایش گذارده و نهایتا میز مذاکره غیر قانونی و تحمیلی را جایگزین برجام نماید.» در ادامه همین بیانیه آمده: «از اینرو تاکید بر مذاکرات قانونی در چارچوب کمیسیون مشترک برجام در مقابل مذاکرات خارج از برجام — که دولت قانون ستیز آمریکا بدنبال آن است — ضرورت داشته و نباید به هیچ وجه این سنگر که از مشروعیت بین المللی برخوردار است، به دولت مستکبر و قانون گریز آمریکا وانهاده شود.»

وزارت امور خارجه، با توجیه و تاکید بر مذاکره با آمریکا در چارچوب برجام، گفته اگر آمریکا تمام تحریم‌ها را لغو کند و خسارت‌های ایران را جبران کند، این امر «شکست مطلق آمریکا در صحنه بین المللی و دال بر قدرت برتر ایران در صحنه دیپلماتیک خواهد بود.»

---

ظریف می‌گوید تنها راه مذاکره با آمریکا، بازگشت این کشور به کمیسیون مشترک برجام است.

در واقع، دستگاه دیپلماسی، راهبرد ترغیب آمریکا به بازگشت به برجام و مذاکره در چارچوب این توافق را در پیش گرفته و این راهبرد را تصمیم «نهاد‌های فرادستی» دانسته است. بر همین اساس، نسبت به «ایجاد دو قطبی مذاکره - عدم مذاکره» هشدار داده و این امر را دارای اثرات مخرب بر منافع ملی کشور و اعتماد عمومی جامعه دانسته است.

جدای از این، اظهارات و عملکرد ظریف نیز نشان می‌دهد که وزارت خارجه در حال حاضر همین استراتژی (ترغیب آمریکا به بازگشت به برجام و مذاکره در چارچوب همین توافق) را دنبال می‌کند. وزیر امور خارجه اخیرا در توئیتی نوشت: «دونالد ترامپ همچنان آرزوی یک دیدار دوجانبه را در سر دارد تا هوسش برای یک "توافق ترامپ" ارضا شود. این خیالی باطل است. تنها چارچوب ممکن برای گفتگو، میز مذاکره ۱+۵ که خودش آن را ترک کرده، بازگشت به دوره قبل از سال ۲۰۱۷ و جبران خسارت ایران است.».

اما راهبردی که هم اکنون وزارت خارجه آن را دنبال می‌کند، پرسش‌هایی مطرح می‌کند که پاسخ دادن به آن‌ها در چارچوب راهبرد فعلی امکان پذیر نیست. از جمله اینکه چه تضمینی وجود دارد که آمریکا به برجام بازگردد و اساسا آیا چنین گزینه‌ای امکان پذیر است؟ فراتر از این، اگر به هر دلیلی اروپا یا آمریکا با فعال سازی مکانیسم ماشه و برگرداندن تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، برجام را کاملا از بین بردند، وزارت امور خارجه ایران چه تدبیر برای این سناریو خواهد داشت؟ این پرسش‌ها از این منظر مهم هستند که اروپایی‌ها مکانیسم حل اختلاف در برجام را فعال کرده و آمریکا نیز نه تنها هیچ تمایلی به بازگشت به این توافق نشان نداده بلکه از سایر اعضای توافق هسته‌ای درخواست کرده که «بقایای» برجام را رها کنند و برای امضای یک توافق جدید با ایران تلاش کنند.

بعد از خروج یکجانبه آمریکا از برجام و خصوصا پس از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، این توافق به شدت تضعیف شده و حتی برخی از مرگ تدریجی این توافق سخن می‌گویند. با این حال، وزارت امور خارجه ایران هنوز معتقد است که حتی اگر برجام مرده باشد، جنازه آن برکت دارد. اخیرا سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه، طی نشستی در کتابخانه ملی، گفت: «نمی‌دانم چه زمانی عده‌ای در داخل کشور می‌خواهند متوجه آثار و برکات برجام شوند، شاید هم نخواهند متوجه شوند، اما ده‌ها سال دیگر متوجه می‌شوند که برجام چه آثار و برکاتی داشته است. با این حال، به قول یکی از دوستان، جنازه برجام هم برای ما هنوز نعمت است و آثار و تبعات مثبتی دارد که هنوز از آن استفاده می‌کنیم.»

البته در برخی نهاد‌های دیگر، مانند مجلس شورای اسلامی، تحرکاتی انجام می‌شود که در صورت به سرانجام رسیدن، عملا راهبرد برجامی وزارت خارجه را بی اثر خواهند کرد. مهمترین این تحرکات، ارائه طرح خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان پی تی) است که روز سه شنبه در مجلس اعلام وصول شد. محمود صادقی، عضو فراکسیون «امید» مجلس، که پیش نویس این طرح را نوشته، تصریح کرده که این اقدام، «واکنشی نسبت به نقض عهد طرف‌های دیگر» برجام است.