جو بایدن در چه شرایطی به برجام باز می‌گردد؟

رویداد۲۴کشورهای باقی مانده در توافق هسته‌ای ایران، در یک جبهه مشترک خواستار توافق جدیدی با ایران هستند. اجماع جدیدی در سطح بین‌المللی نسبت به ایران در حال شکل‌گیری است. اجماعی که در میان کشورهای عربی منطقه نسبت به ایران نیز کمابیش در جریان است. این اجماع نتیجه پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا است چرا که بار دیگر گزینه احیای برجام روی میز قرار گرفته است.

هایکو ماس وزیر خارجه آلمان در گفتگو با مجلۀ اشپیگل به صراحت گفته است که بازگشت به شکل کنونی برجام کافی نیست و باید در یک توافق جدید، دیگر مسائل از جمله برنامۀ موشکی ایران نیز گنجانده شود. وزیر خارجه آلمان تاکید کرده است: «انتظار ما از تهران روشن است. ایران نباید سلاح هسته‌ای و برنامه موشکی تهدیدآمیز داشته باشد. ایران باید نقش متفاوتی در منطقه بازی کند. ما دقیقا به چنین توافقی نیاز داریم.» این دیپلمات ارشد اروپایی افزود: «شکلی از «توافق هسته‌ای پلاس» نیاز است که با منافع ما هم‌خوانی دارد.

پیش از آلمان، چنین مواضعی به صورت مستقیم و غیرمستقیم و تلویحی از سوی دیگر رهبران اروپایی و دولت منتخب آمریکا نیز عنوان شده است. حتی چین و روسیه هم در همین راستا مواضعی را عنوان کرده و خواستار مذاکرات جدید و تغییر برجام شدند.

در این بین کشورهای عربی منطقه نیز انتظارات و شروط خود را درباره توافق احتمالی جدید آمریکا با ایران مطرح کردند. وزیر خارجه عربستان در تازه ترین اظهارنظر خود در این باره گفته که ریاض مخالف بازگشت آمریکا به برجام نیست و عربستان نیز باید بخشی از این توافق باشد.

انتظارات جدید کشورهای طرف ایران در توافق هسته ای در حالی عنوان می شود که برجام 3 سال پیش با خروج یک جانبه آمریکا از آن عملا به یک توافق مرده و ناکارآمد تبدیل شده بود. محمد جواد ظریف وزیر خارجه در سخنانی در واکنش به اظهارات مقامات اروپایی درباره برجام گفته: نقض برجام را متوقف کنید.

وی در توییتی در ادامه نوشت: اینها کارهایی است که هایکو ماس و تروئیکای اروپا باید قبل از صحبت درباره کارهایی که ایران باید انجام دهد، انجام دهند: سیاست مذموم کوویدآپارتاید را متوقف کنید. به تعهداتتان در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل پایبند باشید و نقض برجام را متوقف کنید. به رفتارهای مخربتان در منطقه ما- اعم از ۱۰۰ میلیارد دلار فروش سلاح به خلیج فارس و حمایت کورکورانه از تروریسم اسرائیل- پایان دهید.

موانع بازگشت آمریکا به برجام دو سال بعد از کمپین فشار حداکثری

نشریه اکونومیست در یادداشتی به موانع بازگشت آمریکا به برجام دو سال بعد از تعمیق کمپین فشار حداکثری ترامپ علیه ایران پرداخته و ترور فخری زاده را نقطه عطف این موانع خوانده است.

این رسانه نوشته: فخری زاده مغز پشت پرده پروژه آماد بود. پروژه دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای در سال‌های دهه ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۰۳. اکونومیست مدعی شده بعد از اینکه برنامه هسته‌ای ایران به طور رسمی متوقف شد، فخری زاده به مطالعات دو منظوره‌اش ادامه داد تا احتمال دستیابی کشور به بمب را زنده نگه دارد. اسنادی که توسط موساد از ایران خارج و ربوده شده است نشان می‌دهد ۷۰ درصد کارکنانی که زیر دست فخری زاده در پروژه آماد فعالیت می‌کردند در سازمان جدید او را همراهی کرده‌اند.

همین مساله فخری زاده را علامت‌دار کرده بود. بسیاری از افراد زیر دست فخری‌زاده بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ در عملیات‌هایی توسط اسرائیل مورد هدف قرار گرفتند. زمانی که نتانیاهو در سال ۲۰۱۸ اسناد هسته‌ای ربوده شده از ایران را به نمایش گذاشت از فخری زاده نیز نام برد.

اکونومیست رسما به دست داشتن اسرائیل در ترور فخری زاده اذعان کرده و گفته: شاید هدف اسرائیل از ترور فخری زاده به عقب راندن برنامه هسته‌ای ایران با حذف یکی از مجرب‌ترین مدیران صنعت هسته‌ای این کشور بوده باشد. اما هدف محتمل‌تر آن‌ها سنگ اندازی بر سر راه جو بایدن رییس جمهور منتخب آمریکا برای بازگشت به توافق هسته‌ای است. با توافق برجام ایران در ازای محدود کردن برنامه هسته‌ای خود باید از شر تحریم‌های بین‌المللی خلاص شود. ترامپ برجام را بدترین توافق تاریخ خواند و در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شده و سیل تحریم‌ها را بر سر ایران آوار کرد.

اکونومیست مدعی است حمله به تاسیسات نفتی سعودی و کشتی‌های بین‌المللی در سال ۲۰۱۹ در واقع اقدامات انتقام جویانه ایران علیه آمریکا بوده است.

در ادامه این گزارش آمده این اقدامات دو طرف به طور تدریجی توافق هسته‌ای را نقض کرده است. ایران امروز ۱۲ برابر حد تعیین شده در برجام اورانیوم غنی شده دارد و این میزان برای ساخت دو بمب اتمی کافیست. ایران سطح غنی سازی را نیز از سطح مورد توافق در برجام بالاتر برده و تحقیقات برای سانتریفیوژ‌های پیشرفته‌تر را آغاز کرده و تعدادی از آن‌ها را نیز به تاسیسات زیرزمینی خود منتقل کرده است.

بازگشت به برجام، ساده یا پیچیده؟!

بر روی کاغذ بازگشت به برجام کار ساده‌ای است. بایدن گفته قطعا در صورتی که ایران به تعهداتش در توافق هسته‌ای برگردد، آمریکا نیز بازخواهد گشت. محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران گفته اگر بایدن تحریم‌ها را بردارد ایران نیز فورا به تعهداتش در برجام پایبند خواهد بود.

ایان گلدنبرگ رییس مرکز امنیت جدید آمریکایی گفته: زمان کمی بین سر کار آمدن بایدن از ۲۰ ژانویه تا انتخابات ریاست جمهوری ایران وجود دارد. این زمان شاید بهترین و ساده‌ترین گزینه دو طرف برای بازگشت به برجام باشد. اما در عمل همه چیز پیچیده‌تر از اینها است.

برای تحلیل پیچیدگی موضوع باید از ایران شروع کنیم و ببینیم چه کسانی از پیروزی بایدن و چشم انداز احیای فروش نفت و تجارت جهانی استقبال کردند. ظریف در چند دیدار با هیجان اسم جان کری را تکرار کرده است.

بایدن جان کری را به عنوان نماینده ویژه خود در امور تغییرات اقلیمی برگزیده است. جان کری همتای ظریف در مذاکرات هسته‌ای بوده، اما باید بدانید ظریف یکی از اعضای جریان عملگرای سیاست ایران است که با شکست برجام و از دست رفتن مزایای اقتصادی ناشی از این توافق رسما شکست سنگینی متحمل شده‌اند.

اکونومیست در ادامه نوشته: اصولگرایان تندرو که در انتخابات مجلس (به دلیل رد صلاحیت گسترده کاندیدا‌های میانه‌رو) اکثریت کرسی‌ها را به دست گرفته‌اند از پیروزی بایدن ابراز نارضایتی کرده‌اند. آن‌ها از احیای توافق هسته‌ای که می‌تواند امتیازی برای عملگرایان ایرانی باشد می‌ترسند. برخی خواستار جبران خسارت ناشی از تحریم‌ها شده‌اند. ترور فخری زاده که به شدت از سوی اروپا هم محکوم شده به ابزاری در دست این جریان تبدیل شده است. سپاه پاسداران به سرعت جریان متبوع خود را در مجلس فعال کرده است. اول دسامبر نمایندگان ایران مصوبه‌ای را به تصویب رساندند که ذیل آن دولت را مکلف می‌کنند میزان غنی‌سازی اورانیوم را تا سطح نزدیک به سطح بمب اتم بالا ببرد و اگر آمریکا تحریم‌ها را برندارد، پای بازرسان آژانس را نیز از کشور ببرند. وزیر دفاع ایران گفته بودجه سازمان قدیمی فخزی زاده نیز دو برابر خواهد شد.

سه ایراد توافق ایران از نگاه منتقدان اسرائیلی، عربی و آمریکایی

اگر به آمریکا و رقبای منطقه‌ای ایران نگاه کنیم، از نظر آن‌ها نیز توافق هسته‌ای توافق مشکوکی است. منتقدان اسرائیلی، عربی و آمریکایی سه ایراد را به توافق هسته‌ای وارد می‌دانند: یکی انقضای تحریم‌های تسلیحاتی ایران در ماه اکتبر. آن‌ها می‌گویند در بند‌های معروف به بند‌های غروب، محدودیت‌های مربوط به سانتریفیوژ‌های پیشرفته و واردات موشک و صادرات سلاح تا سه سال دیگر به پایان می‌رسد و برخی محدودیت‌های دیگر نیز تنها تا ۱۰ سال دیگر دوام می‌آورند.

دومین انتقاد آن‌ها به برجام مساله برنامه موشکی ایران است و سومین ایراد آن‌ها رفتار منطقه‌ای ایران در حمایت از گروه‌های نظیر حزب الله لبنان. آمریکا، اسرائیل و متحدان عربی‌اش در کنار دیگر تندرو‌های جنگ طلب در واشنگتن معتقدند بایدن باید به توافق جدیدی با ایران برسد که این معضلات نیز در آن مورد بحث قرار گرفته باشد.

آموس یادلین رییس سابق اطلاعات نظامی اسرائیل گفته: به عقیده من توازن قوا به سمت آمریکا سنگینی می‌کند. او با اشاره به مساله تحریم‌های آمریکا و ترور قاسم سلیمانی گفته: ارزیابی‌های اطلاعاتی اخیر اسرائیل نشان می‌دهد که فشار‌های اقتصادی وضعیت ایران را به طور بی‌سابقه‌ای وخیم کرده است.

به گزارش رویداد۲۴ اقتصاد ایران ضعیف شده و تورم به شدت بالا رفته است. تولید ناخالص داخلی ایران که به ۵.۴ درصد در سال ۲۰۱۸ و ۶.۵ درصد در سال ۲۰۱۹ رسیده بود به شدت کاهش یافته است. همین مساله به اعتراضات گسترده‌ای در ایران انجامید، اما نظام آنگونه که ترامپ امیدوار بود دچار فروپاشی نشد.

اسفندیار باتمان قلیچ مدیرمسئول سایت بورس و بازار به اکونومیست گفته: ما از سناریوی فروپاشی نظام فرسنگ‌ها فاصله داریم. با این حال به گزارش اکونومیست، بایدن با این ایده که پیش شرطی برای بازگشت ایران به برجام وجود داشته باشد مخالفت کرده است.

توماس فریدمن ستون نویس نیویورک تایمز در یادداشت این هفته خود گفته: ببینید که صحبت‌های زیادی درباره دقت موشک‌های ایران و این دست موارد که منطقه را می‌تواند بی ثبات کند شنیده می‌شود. اما بهترین راه برای رسیدن به ثبات در منطقه رسیدن به توافق هسته‌ای است.

بیشتر بخوانید: جیک سالیوان مشاور امنیت ملی بایدن کیست؟/ طراح مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا در راه کاخ سفید

جیک سالیوان گزینه بایدن برای مشاور امنیت ملی خود گفته دیگر معضلات باید در مذاکرات بعدی مورد بحث و رسیدگی قرار بگیرند. به گفته الی گرانمایه عضو شورای روابط خارحی اتحلدیه اروپا: ایران احتمالا در مذاکرات بعدی خود در درجه اول خواستار برداشته شدن تحریم‌ها و دسترسی این کشور به دلار خواهد بود. تحریم‌هایی که ترامپ به راحتی اعمال کرده به این راحتی لغو نخواهند شد.

اکونومیست مدعی شده اولویت آمریکا باید تمدید بند‌های موسوم به بند‌های غروب باشد.  یالدین در این باره گفته بند‌های غروب باید تا ۳۰ سال تمدید شود و در ازای آن بازرسی‌ها دائمی و بدون هیچ محدودیتی باشد و ایران باید همه جزییات مربوط به فعالیت‌های ساخت بمب خود را ارائه کند.

ایان گلدنبرگ گفته: اگر این سه معضل حل شود من با خیال راحت‌تری می‌خوابم. چرا که تا انقضای بند‌های موسوم به غروب بیش از یک دهه باقی مانده است. اگر بایدن به سادگی به توافق هسته‌ای بدون تغییر برگردد و اگر مذاکرات به جایی نرسد، باید انتظار مخالفت‌های شدید متحدان آمریکایی در خارج و داخل باشیم.

یک مقام اسرائیلی به اکونومیست گفته: اگر آن‌ها به توافق الحاقی دیگری دست پیدا کنند که همان مختصات برجام را داشته باشد ما همه تلاشمان را می‌کنیم که جلوی آن را بگیریم.

به واقع نتانیاهو ابزار لازم برای سنگ اندازی بر سر راه مسیر تعامل ایران و آمریکا را در دست دارد. در زمان دولت اوباما او با تهدید‌های دائمی به حملات هوایی اسرائیل به برنامه هسته‌ای ایران یکی از اصلی‌ترین موانع بر سر دیپلماسی دو کشور بود.این امر در نهایت به همکاری آمریکا و اسرائیل در حمله سایبری معروف به استاکس نت علیه سانتریفیوژ‌های هسته‌ای ایران منجر شد. علاوه بر ترور فخری زاده اسرائیل احتمالا مسئول حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران در تابستان امسال است. اسرائیل فشار‌ها را خارج از مرز‌های دو کشور بر ایران تقویت کرده است.

یکی از مقامات اسرائیلی به اکونومیست گفته: اتفاقاتی که در سوریه در جریان است قبلا رخ نداده بود. تجهیزات چند میلیارد دلاری ایران در سوریه سوخته است. آخرین حمله هوایی اسرائیل به سوریه در تاریخ ۲۹ نوامبر منجر به کشته شدن یک فرمانده ایرانی در مرز مشترک با عراق شده است.

لابی مشترک اعراب و اسرائیل علیه ایران در واشنگتن

رقبای عرب ایران نیز مشخصا نگرانند هرچند توانایی کمتر و احتیاط بیشتری دارند. آن‌ها به نفوذ منطقه‌ای ایران در سوریه، عراق و یمن را نتیجه امضای برجام می‌دانند. تردید آن‌ها سال گذشته و بعد از پاسخ ضعیف ترامپ به حملات پهپادی ایران به تاسیسات نفتی سعودی تشدید شده است. این نگرانی‌ها به تدریج محور اسرائیلی-عربی را گشوده است.

در ماه آگوست امارات متحده عربی رسما با اسرائیل دست دوستی داد. در همان ماه بحرین نیز روابطی را با اسرائیل آغاز کرد. گفته می‌شود محمد بن سلمان پادشاه غیر رسمی عربستان نیز در ماه نوامبر بانتانیاهو دیدار داشته است.

کشور‌های عربی گزینه‌های کمی برای تقویت اسرائیل در دست دارند. آن‌ها می‌توانند حریم هوایی خود را برای پرواز جنگنده‌های اسرائیلی به سمت سرزمین ایران باز کنند یا اطلاعاتی را با موساد علیه ایران به اشتراک بگذارند. اما مهمترین همکاری آن‌ها می‌تواند لابی مشترکشان در واشنگتن علیه برجام باشد.

همه این‌ها کار را برای بایدن پیچیده‌تر خواهد کرد. هرچند منافع اسرائیل و اعراب به تدریج دچار واگرایی می‌شود چرا که بزرگترین نگرانی اسرائیل درمورد ایران مساله هسته‌ای و نگرانی اعراب در مورد ایران، نفوذ این کشور در منطقه است.

از سوی دیگر کشور‌های عربی در برابر هر اقدامی که ایران را تحریک کند، چه تحریم‌های بیشتر چه کارشکنی‌های اسرائیل، آسیب‌پذیر ترند. ممکن است امارات بهترین ارتش جهان عرب را داشته باشد، اما اقتصاد این کشور متکی به توریسم و تجارت است و این کشوز تقریبا همه مایحتاجش را وارد می‌کند و همه این‌ها می‌تواند به چشم بر هم زدنی مختل شود.

یک دیپلمات اماراتی به اکونومیست گفته: ما نزدیک‌ترین کشور از طریق آب به ایران هستیم. ما همیشه باید به دنبال تنش‌زدایی باشیم. امارات یکی از کشور‌هایی بود که به سرعت نسبت به ترور فخری زاده ابراز تاسف کرد و از ایران خواست حداکثر خویشتنداری را نشان دهد.

اکونومیست در یادداشت حود گفته ایران در کوتاه مدت باید تصمیم بگیرد که چطور انتقام فخری زاده را بگیرد. انتقام قاسم سلیمانی بیشتر جنبه نمایشی داشت و زیان زیادی به آمریکایی‌ها وارد نکرد. ایرانی‌ها می‌دانند حمله مستقیم به اسرائیل خطر یک واکنش جدی احتمالا از سوی ترامپ را در پی دارد و عواقب آن به جانشین ترامپ تسری پیدا خواهد کرد.

این رسانه پیشنهاد کرده حمله به یکی از دوستان جدید اسرائیل در خلیج فارس می‌تواند پیام خوبی باشد و در عین حال خطر جنگ را در پی نداشته باشد.

با این حال مقامات ایرانی به امید بازگشت به برجام، خویشتنداری را در پیش گرفته‌اند. شاید ایران حتی به عقب نشینی در برخی درگیری‌های منطقه‌ای نیز تن بدهد، اما برای این منظور قدم‌هایی باید از سوی رقبای منطقه‌ای ایران نیز برداشته شود تا سطحی از اعتماد شکل بگیرد. موفقیت که شاید به سادگی به دست نیاید.