چرا رویای اردوغان برای منطقه و جهان خطرناک است؟

رویداد۲۴ واکنش‌ها به شعرخوانی جنجالی اردوغان در باکو همچنان ادامه دارد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه روز پنجشنبه گذشته مهمان افتخاری الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در رژه نظامی باکو به مناسبت پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در درگیری‌های اخیر بود. رییس جمهور ترکیه در این مراسم ترانه‌ای درباره رود ارس خواند که با واکنش تند و گسترده‌ای در کشور همراه بود. تبعات این شعرخوانی همچنان ادامه دارد. دفتر ریاست جمهوری ترکیه بیانیه‌ای در این باره صادر کرد و اظهارات مقام‌های ایرانی نسبت به این شعرخوانی را محکوم کرد. ظریف در توییتی به اردوغان تاخته و نسبت به این اظهارات از رئیس جمهور ترکیه انتقاد کرده بود. 

نکته مهمتری که پشت پرده این شعر بود، تلاش اردوغان برای استفاده از همه سمبل‌های پان ترکیسم و نئو عثمانیسم برای ایجاد ترکیه بزرگ است. این موضوع، از یک رویکرد کلی از وجود مفهوم «دو کشور، یک ملت» میان آذربایجان و ترکیه حکایت دارد که بیش از همه از زبان رجب طیب اردوغان و الهام علی اف شنیده می‌شود. نئو عثمانی گرایی نیز یک جنبش سیاسی-مذهبی است که بر اساس آن یک خلیفه ترک باید در صدر قرار بگیرد و با جنبش قومی-زبانی پان ترکیسیم متفاوت است. نئو عثمانی گرایی به دنبال ایجاد یک امپراتوری جایگزین دولت-ملت است. آنچه جالب توجه است این است که اردوغان با ترکیبی از پان ترکیسم و نئو عثمانی گرایی به دنبال توسعه نفوذ ترکیه در خارج از مرز‌های حقوقی این کشور است.

اردوغان به دنبال بسط این ایده درون سوریه نیز بوده است. با پا پس کشیدن عربستان سعودی و امارات از سوریه، ترکیه تنها بازیگر منطقه‌ است که رسما در سوریه مانده و از نیرو‌های مخالف اسد حمایت می‌کند. او در ظاهر مدعی حمایت از انسجام ملی سوریه تحت یک دولت رسمی است، اما در واقع بانک‌های ترکیه را به طور غیر قانونی در شمال سوریه راه اندازی کرده و ارز لیر ترکیه در این مناطق به ارز رایج تبدیل شده است. پرچم ترکیه بر فراز ساختمان‌های دولتی سوریه به اهتزاز در آمده و سیستم آموزشی ترکیه در مدارس سوریه تدریس می‌شوند.

نئو عثمانی گرایی در آرزوی بازگشت امپراتوری عثمانی یا دست کم توسعه نفوذ ترکیه در سرزمین‌هایی است که پیش‌تر به این امپراتوری تعلق داشتند. امپراتوری که از الجزایر تا مصر و تا سومالی و یمن و سوریه و عراق بسط قدرت داشت. با این فرضیه اردوغان از پان ترکیسم به عنوان بهانه‌ای برای بسط نفوذ ترکیه در سرزمین‌های عثمانی سابق استفاده می‌کند.

بیشتر بخوانید:غیبت ایران در تحولات منطقه/ ماجرای شعرخوانی جنجالی اردوغان چه بود؟

خطر احیای استراتژی عثمانی برای جهان

نشریه تایم پیشتر به خطر استراتژی احیای عثمانی برای جهان پرداخته است و در گزارشی تعریف جدید اردوغان از خود به عنوان خلیفه عثمانی و سلطان را زیر سوال برده و گفته باید دستور کار سیاسی اردوغان رابه گونه‌ای مورد تحلیل قرار دهیم که بفهمیم چه خلیفه‌ای در واقع مد نظر اوست؛ او به دنبال احیای سلیم اول، نوزدهمین سلطان امپراتوری عثمانی است.

تایم در این باره می‌نویسد: سلیم ۵۰۰ سال پیش در سال ۱۵۲۰ درگذشت. در زمان حیات او امپراتوری عثمانی از یک امپراتوری و قدرت منطقه‌ای به امپراتوری جهانی تبدیل شد. سلیم برای اردوغان نقش اندرو جکسون برای آمریکا را بازی می‌کند. شخصیتی در گذشته که به عنوان سمبلی برای حال به کار می‌رود. سلیم نمونه‌ای را به ترکیه ارائه کرده که با آن می‌تواند به قدرت اقتصادی و سیاسی جهان تبدیل شد و نفوذش را از واشنگتن تا پکن بسط دهد و در این میان کسانی که در داخل و خارج این قدرت را به چالش می‌کشند در هم بشکند.

در ادامه این گزارش آمده است: با الگوبرداری از سلیم، اردوغان امروز از اسلام به عنوان یک منبع سیاسی و فرهنگی قدرت استفاده می‌کند. پدیده‌ای حیاتی از گذشته درخشان عثمانی که ارذوغان با کمک آن به دنبال اقامه دعوی علیه نخبگان غالب سکولار در ترکیه است.

تایم نوشته باید نگران درس‌هایی باشیم که اردوغان از سلیم می‌گیرد. این وضعیت می‌تواند بازنمای یک مثال تاریخی از سیاست مدار قدرتمندی باشد که چندین جنگ منطقه‌ای به راه انداخت و همه اقلیت‌های مذهبی را نابود کرد و انحصار منابع اقتصادی جهان را در دست گرفت.

به نوشته تایم، ماجراجو‌یی‌های اردوغان در لیبی، سوریه، یمن و آذربایجان را باید در این قالب مورد تحلیل قرار داد. از سوی دیگر او در داخل ترکیه نیز همه اقلیت‌ها، از شیعه تا کرد و روشنفکر و مسیحی و روزنامه‌نگار و زنان و چپ‌گرایان را سرکوب کرده و فرقه اهل تسنن اخوانی را در مرکز دستور کار داخلی ترکیه قرار داده است. این وضعیت ترکیه را در یک معادله با حاصل جمع صفر با رقبایش نظیر عربستان سعودی و ایران در مساله کنترل بر منطقه و ادعای رهبری اسلام در جهان قرار داده و در آینده نیز بیشتر قرار خواهد داد.

در ادامه این گزارش تایم نوشته که اردوغان درست مانند سلیم است چرا که او نیز قدرت سیاسی جهانی را برای ترکیه میسر کرده است. از سال ۱۵۱۷ تا پایان جنگ جهانی اول، امپراتوری عثمانی جغرافیایی را در دست داشت که سلیم در جنگ‌های پی در پی به دست آورده بود. عثمانی بر خاورمیانه و شرق مدیترانه حکمرانی می‌کرد. در سال ۱۵۱۷ عثمانی‌ها رقیب اصلی خود را در منطقه شکست دادند. امپراتوری مملوک در قاهره از عثمانی شکست خورد و سرزمین‌های خاورمیانه تا شمال آفریقا به دست عثمانی افتاد. این شکست جغرافیای عثمانی را تا دو برابر وسعت بخشید.

تایم می‌نویسد: همین مساله عثمانی را به یک قدرت سیاسی و نظامی و یکی از بزرگترین دولت‌ها در جهان تبدیل کرد. عثمانی به یکی از اصلی‌ترین راه‌های تجارت بین اروپا و آسیا تبدیل شده بود. جمهوری ترکیه بخش زیادی از این قدرت را بعد از فروپاشی عثمانی به ارث برده است. در شرایطی که بیشتر رهبران ترکیه مدرن سعی کردند از این میراث عثمانی و اسلام به هوای تبدیل شدن به یک کشور غربی سکولار و مدرن فاصله بگیرند، اردوغان اولین کسی بود که از بازگشت به گذشته و میراث اسلامی عثمانی حرف زده است.

به نوشته تایم، در این جاست که سلیم به یک تصویر کلیدی برای نوع حکمرانی اردوغان تبدیل می‌شود. شکست مملوک‌ها در قاهره، عثمانی را به یک امپراتوری اسلامی بزرگ تبدیل کرد. با این پیروزی سلیم اولین سلطان عثمانی شده بود که بر مکه و مدینه حکومت می‌کرد بنابراین عنوان خلیفه مسلمین نیز به او اطلاق شد. اگر سلیم اولین سلطانی بوده باشد که عنوان خلیفه را نیز برای خود داشته، اردوغان هم اولین رییس جمهوری است که می‌خواهد به چنین عناوینی دست پیدا کند.

برای این که بدانید واقعا چه در ذهن اردوغان می‌گذرد کافیست به نامی که او بر روی سومین پل تنگه بوسفور گذاشته توجه کنید. او نام سومین پل را سلیم گذاشت. اردوغان هزینه زیادی برای بازسازی مقبره سلیم و دیگر یادمان‌های دوران حکومت او کرده است. او بعد از پیروزی در رفراندوم قانون اساسی سال ۲۰۱۷ که نقش مهمی در بسط قدرت او داشته اول از همه به مقبره سلیم رفت.

در ادامه این گزارش آمده است: اردوغان و دیگر هم حزبی‌های اسلامگرای او، خود را نوادگان عثمانی می‌خوانند. اردوغان در این شجره‌نامه بلندی که پشت سر خود دارد تعمدا نسل پدران موسس جمهوری ترکیه از ۱۹۲۳ را نادیده می‌گیرد تا به زمانی برگردد که عثمانی‌ها با برند سیاست اهل تسنن بر جهان حکم‌رانی می‌کردند، به روز‌های جنگ‌های سلیم و سرکوب‌های داخلی که به قدرت سرزمینی و ثروت هنگفت عثمانی‌ها منجر شد. بازآفرینی این برنامه سیاسی مشابه سلیم می‌تواند چشم‌انداز خطرناکی برای ترکیه و خاورمیانه و در واقع برای جهان باشد.

تبدیل ترکیه به عثمانی نیازمند خشونت، درگیری و سانسوری است که اردوغان نشان داده حاضر است برای رسیدن به هدفش همه آن‌ها را عملیاتی کند. درسی عبرتی که از تاریخ می‌گیریم این است که بازگشت به عظمت گذشته چه از سوی ترکیه باشد چه ایالات متحده آمریکا، و انتخاب شخصیت‌های تاریخی جنجال برانگیز به عنوان الگوی تاریخی نتیجه‌ای جز تفرقه و نفرت پراکنی نخواهد داشت.