آیا اروپا می‌تواند گره برجام را باز کند؟

رویداد۲۴ مساله احیای توافق هسته‌ای با توجه به انتظارات طرفین وارد مرحله‌ای پیچیده‌ای شده است. علی رغم وعده جو بایدن رئیس جمهوری آمریکا مبنی بر بازگشت به این توافق، هر چه زمان بیشتری سپری می‌شود بر ابهامات روند نیز افزوده می‌شود. البته در تازه‌ترین اقدام نماینده آمریکا در سازمان ملل متحد در نامه‌ای به شورای امنیت موضع دولت ترامپ درباره فعال شدن مکانیزم ماشه و احیا تمامی تحریم‌ها علیه ایران را پس گرفت. همچنین آمریکا دعوت اروپا را برای شرکت در مذاکرات ۱+۵ پذیرفت که کارشناسان این دو اقدام را گامی مهم در راستای احیای برجام توصیف می‌کنند. موضوعی که با واکنش وزیر امور خارجه کشورمان نیز روبرو شد. ظریف گفت: در انطباق با قطعنامه ۲۲۳۱ایالات متحده باید بدون قید و شرط و به صورت موثر تمام تحریم‌های اعمال، بازاعمال و یا تغییر برچسب‌داده شده توسط ترامپ را لغو کند. سپس ما نیز تمام تدابیر جبرانی خود را بلافاصله به حالت قبل بازمی‌گردانیم.

با توجه به این مسائل در حال حاضر مساله اصلی همچنان این است که کدام یک از طرفین باید ابتدا پیش قدم شوند و به برجام بازگردند. موضع ایران تا به حال شفاف بوده و هر تصمیمی که اتخاذ شده بر مبنای مفاد توافق بوده است. در آن سو آمریکایی وجود دارد که با قلدری تمام از برجام خارج شده و با زیرپا گذاشتن قوانین و مقررات بین المللی بازگشت ایران به تعهداتش را طلب می‌کند. تعهداتی که در صورت حسن نیت آمریکا به سرعت قابل برگشت و راستی آزمایی است.

علاوه بر این مسائل مخالفت دشمنان این توافق نیز بر ابهامات روند اضافه می‌کند. همه این موارد در حالی اتفاق می‌افتد که ضرب الاجل ۲۱ فوریه ایران نیز نزدیک است و گفته می‌شود روز جمعه جو بایدن قرار است درباره ورود آمریکا به برجام در کنفرانس امنیتی مونیخ که به صورت مجازی برگزار می‌شود صحبت کند و باید دید در نهایت چه تصمیمی گرفته می‌شود کشور‌هایی مانند قطر و عمان از پیش سعی در میانجی گری برای حل اختلافات داشته اند، اما طرف اروپایی که وزنه مهمی برای میانجی گری در این خصوص محسوب می‌شود هنوز ابتکار عمل را در دست نگرفته است.

کورنلیوس آدباهر،محقق، تحلیلگر سیاسی و کارشناس سیاست خارجی اروپا طی یادداشتی برای موسسه کارنگی نوشت:

برای مدت چهار سال اتحادیه اروپا و کشور‌های عضو آن استقامت قابل توجهی را در عزم راسخ خود برای حفظ و تداوم برجام نشان دادند. این برای زنده نگه داشتن توافق به طور کامل کافی نبود، اما بیش از آن چیزی بود که یک رئیس جمهور سابق آمریکا (دونالد ترامپ) می‌توانست از اروپا انتظار داشته باشد؛ بنابراین حتی بیشتر تعجب آورتر است که اروپایی‌ها برای کنار هم آوردن دو دشمن اصلی ۴۲ ساله در جهان (یعنی ایران و آمریکا) از انرژی کافی برخوردار نیستند. با این حال این همان چیزی است که دقیقا اروپا باید آن را فورا انجام دهد.

امید‌های زیاد که به انتخاب جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده مرتبط بود، پیش از آغاز مراسم تحلیف در ۲۰ ژانویه، به انتظارات ناچیز تبدیل شد. برخلاف وعده‌های خود مبنی بر پیوستن مجدد به توافق نامه پاریس درباره تغییرات آب و هوایی و برقراری مجدد همکاری با سازمان بهداشت جهانی در روز اول، بایدن و مشاوران روشن ساختن که واشنگتن به سادگی به توافق هسته‌ای با ایران برنمی گردد؛ توافقی که در ماه مه ۲۰۱۸ ترامپ آمریکا را از آن خارج کرد. در عوض، آن‌ها انتظار دارند که ایران ابتدا به تعهداتش عمل کند، همانطور که بلندپروازان در آمریکا نیز درخواست کرده اند که تحریم‌ها به عنوان اهرم فشار نباید برداشته شود؛ تحریم‌هایی که توسط دولت قبلی اعمال شده است.

بیشتر بخوانید: بازگشت مبهم آمریکا به میز مذاکرات هسته‌ای/ بایدن چه خوابی برای ایران دیده است؟

دولت ایران مسائل را از منظر دیگری می‌بیند. به دلایل بسیار اساسی و با توجه به بی اعتمادی عمیقی که خروج یکجانبه واشنگتن ایجاد کرده است، بعید است که تهران امتیاز بدهد. سال‌ها پس از فشار حداکثری از جانبه ایالات متحده آمریکا، سیاستگذاران در تهران حتی از پرداخت خسارت برای جبران تحریم‌های آمریکا سخن می‌گویند. علاوه بر این بازگشت آمریکا به برجام قدرت اعمال تحریم‌های بین المللی را در آینده در اختیارش قرار خواهد داد _ احتمالا در سال ۲۰۲۵ زمانی که ممکن است یک رئیس جمهور دیگر در کاخ سفید باشد.

برای اضافه کردن اضطرار به این وضعیت بن بست، ایران به سرعت در حال پیشرفت هسته‌ای است. مدت دوره‌ای که یک کشور برای جمع آوری مواد شکاف پذیر کافی برای یک بمب اتمی نیاز دارد - اکنون به طور جدی کاهش یافته است. زمان این دوره یکسال محاسبه شد، هنگامی که برجام در اوایل سال ۲۰۱۶اجرایی شد. با گذشت ۵ سال و روی کار آمدن دو رئیس جمهور پس از آن تخمین زده می‌شود که به به ۴ ماه رسیده باشد. اوایل ماه فوریه امسال آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش داد که ایران تولید مقدار اندک اورانیوم فلزی را آغاز کرده است. از همه مهمتر اینکه تندرو‌ها در مجلس ایران ضرب الاجلی را برای لغو تحریم‌ها در تاریخ ۲۱ فوریه معین کرده اند که در صورت عدم تحقق آن ایران برخی موارد دیگر را به حالت تعلیق درخواهد آورد.

بر خلاف این دورنما از افزایش خطرات و مشکلات، اروپایی‌ها باید با دولت بایدن خط مشی مشترکی را به سرعت ترسیم کنند. با این حال به نظر می‌رسد آن‌ها بار دیگر منتظر این هستند تا آمریکا ابتکار عمل را در دست گیرد.

با این حال، با گذشت هفته‌ها و ماه‌ها برای ارائه یک پیشنهاد مشخص، اروپایی‌ها می‌توانستند تلاش قویتری برای گرفتن کنترل اوضاع داشته باشند. عجیب‌تر اینجاست که این وزیر خارجه ایران بود که به اروپا پیشنهاد داد تا نقش هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برای پیگیری توافق هسته‌ای را ایفا کرده و همسازی اقداماتی را که ایران و آمریکا هر کدام باید انجام بدهند بر عهده بگیرد. این پیشنهاد نه تنها می‌توانست از جانب بروکسل مطرح شود، بلکه فرد اشتباهی نیز به این درخواست پاسخ داد: امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه که پیشنهاد داد می‌تواند میانجی گری صادق و متعهد در مذاکرات ایران و آمریکا برای احیای توافق هسته‌ای باشد.

اروپایی‌ها نیازی به وزیر امور خارجه ایالات متحده ندارند تا پیش نویس اقدامات مورد نیاز را برای آن‌ها تهیه کند. در عوض، آن‌ها می‌توانند با استفاده از جدول زمانی و مرحله‌ای به همراه دیگر طرفین برجام ایران را به سمت اجرای تعهدات کاملش سوق دهند که در این صورت نقش اتحادیه اروپا به عنوان یک واسطه بی طرف تقویت می‌شود و اهمیت و نیاز گام اول نیز به آمریکا نشان داده می‌شود. این می‌تواند لغو ساده، اما بسیار نمادین فرمان اجرایی مه ۲۰۱۸ باشد که عقب نشینی واشنگتن را تایید می‌کند و بایدن هنگام سخنرانی در ۱۹ فوریه در کنفرانس امنیتی مجازی مونیخ باید این کار را انجام دهد.

علاوه بر این، برای اروپا کار در پشت صحنه کافی نیست؛ اروپا باید برنده گفتمان عمومی باشد، مخصوصا با توجه به سخت شدن مناظره‌ها در تهران و واشنگتن؛ بنابراین اروپایی‌ها باید برای رساندن کمک‌های بشردوستانه به ایران به دیگر شرکا فشار وارد کنند. این می‌تواند توسط احیای کانال تقریبا از بین رفته اینستکس و همچنین چراغ سبز برای اختصاص وام به ایران صورت بگیرد. وامی که ایران از صندوق بین المللی پول برای مبارزه با همه گیری ویروس کرونا درخواست کرده است. آن‌ها باید با تدبیر و گفتگو‌های گسترده تر، راه‌های کاهش تنش منطقه‌ای را جستجو کنند - نه در مورد برنامه هسته‌ای ایران بلکه در مورد نگرانی‌های امنیتی همه طرفین.

دقیقاً به دلیل اینکه تنش‌ها عمدتا بین ایالات متحده و ایران است، اروپا نقش مهمی را به عنوان میانجی ایفا می‌کند. اروپایی‌ها باید این کار را با مشورت دقیق واشنگتن انجام دهند، اما نه به دستور آمریکا. اروپا نمی‌تواند پنهان شود و و زمان کمی برای از دست دادن دارد.