۲۷ میلیون ایرانی زیر خط فقر مطلق هستند/ درآمد ۱ میلیون خانوار ایرانی فقط از یارانه نقدی است

رویداد۲۴ مرضیه امیری: در هفته‌های اخیر و در فرآیند بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۰، مجلس طرح افزایش مبلغ یارانه‌های نقدی در ازای حذف ارز ترجیحی را در دستور کار خود قرار داد. اما حتی این بار هم مجلسی‌ها به دنبال حذف دهک‌های میانی و بالای درآمدی از دریافت یارانه نقدی و پرداخت یارانه بیشتر به کم درآمد‌ها و بی درآمد‌ها نیستند. این در حالی است که کارشناسان اقتصادی بارها بر شکست طرح ارائه یارانه نقدی تاکید و خواستار اصلاح این امر شامل حذف دهک‌های میانی و بالای درآمدی از دریافت یارانه نقدی و پرداخت یارانه بیشتر به کم درآمد‌ها شدند.

استنتاج رویداد‌۲۴ از داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد تنها منبع درآمدی بیش از یک میلیون خانوار‌ ساکن ایران یارانه نقدی دریافتی ماهانه است. همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس تعداد افراد زیر خط فقر مطلق را حدود ۲۷ میلیون نفر تخمین زده‌ است. البته این آمار مربوط به سال ۹۸ و قبل از فراگیر شدن ویروس کرونا و فاجعه اقتصادی آن است.

واقعیت مهم در این داده‌ها رقمی است که برای میزان «خط فقر مطلق» در نهاد‌های تحقیقاتی رسمی ایران درنظر گرفته می‌شود. پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، «خط فقر مطلق» را درآمد ۹۰۰ هزار تومانی در ماه لحاظ کرده و هر خانواده‌ای با درآمدی بیش از این را فقیر مطلق به شمار نمی‌برد.

خط فقر در ایران

بیشتر بخوانید: نگاهی به طرح جدید دولت برای سهام داران خُرد/ سرمایه مردم باز هم کمتر می‌شود؟

در همین داده‌ها هم عمق فاجعه معیشتی یک سوم جمعیت ایران مشاهده می‌شود. هزینه سرانه ماهانه دهک اول درآمدی در ایران، حدود ۴۱۸ هزارتومان است و دهک‌های ۲ و ۳ بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان در ماه درآمدی برای هزینه کردن دارند. یک حساب سرانگشتی با قیمت تامین کالا‌های خوراکی اساسی و حداقلی مانند برنج، روغن، گوشت و حبوبات نشان می‌دهد که ۲۷ میلیون نفر از جمعیت ایران با درآمدی زیر ۹۰۰ هزار تومان در ماه چگونه گذران زندگی می‌کنند.

به گزارش رویداد‌‌۲۴ وزارت کار در یک گزارش برآورد کرده برای از بین بردن فقر مطلق در ایران نیاز به ۱۱۳ هزار میلیارد تومان منابع است؛ این عدد معادل ۳.۵ درصد از میزان تولید ناخالص داخلی کشور است؛ بنابراین اگر دولت ماهانه هزار میلیارد تومان منابع مالی به پرداخت یارانه نقدی میان ۴ دهک پایین درآمدی اختصاص دهد، می‌توان فقر مطلق در ایران را نابود کرد.

یارانه نقدی با معیشت مردم چه کرد؟

با آغاز برنامۀ اول توسعه، از ابتدای سال ۱۳۷۰ سیاست‌های تعدیل اقتصادی در جهت آزادسازی و خصوصی سازی بیش از قبل مورد توجه قرار گرفت. این سیاست‌ها اهدافی را نیز در جهت کاهش و حذف یارانه‌ها دنبال می‌کردند و در طول سال‌های ۱۳۷۴-۷۸، سهم یارانه‌ها از بودجۀ عمومی کشور روند کاهنده‌ای به خود گرفت و به مرور از حجم یارانه‌هایی که برای تامین کالای عمومی مانند آموزش، بهداشت و برق و گاز مصرفی تعلق می‌گرفت، کاسته شد.

اما حذف یارانه‌ها و آزادسازی قیمت‌ها به صورت یک طرح منسجم، نخستین بار در اواخر دهۀ ۸۰ و تحت عنوان طرح «هدفمندسازی یارانه‌ها» کلید خورد. طبق قانون هدفمندسازی یارانه‌ها بنا بود که در مدت پنج سال، یارانه کالا‌هایی مانند بنزین، گازوییل، گاز، نفت، برق، آب، گندم، شکر، برنج، روغن و شیر حذف شده و این اقلام با قیمت بازار‌های منطقه خلیج فارس عرضه شوند. در نهایت حذف یارانۀ این اقلام به طور کامل اجرا نشد و از این میان افزایش قیمت حامل‌های انرژی اتفاق افتاد.

به گزارش رویداد‌‌۲۴ هدف از طرح هدفمندسازی محدود کردن دسترسی دهک‌های درآمدی بالا به اقلام یارانه‌ای و توزیع مستقیم این یارانه‌ها میان افراد نیازمند اعلام شد. اما اتفاقی که در عمل رخ داد این بود: این طرح در سال ۱۳۸۹ توسط مجلس تصویب شد و در آذر ماه سال ۱۳۸۹، وجوه نقدی همگانی به حساب سرپرستان خانوار واریز شد. همزمان با اجرای طرح، قیمت انرژی‌های مصرفی از جمله بنزین، سی‌ان‌جی و گازوئیل آزاد و نیز قیمت‌های تمام شدۀ محصولات کشاورزی به دلیل حذف یارانە نهاده‌های کشاورزی نیز برای همگان افزایش پیدا کرد و طبق تحقیقات انجام شده طی این سال‌ها اثر تورمی این طرح همگانی نیز بر طبقه کم درآمد اصابت کرد.

پس از اجرای این طرح، قیمت مواد غذایی یارانه‌ای افزایش یافت، این کالا‌ها با سایر کالا‌ها در سبد خوراکی خانوار جایگزین شدند و در نهایت به دلیل افزایش تقاضا قیمت کالا‌های جایگزین نیز افزایش پیدا کرد.

همچنین، پیمایش‌های انجام شده نشان داد که به دلیل کاهش قدرت خرید خانوارها، مصرف برخی کالا‌ها حذف یا به شدت کاهش یافت. نمونه مهم آن مصرف شیر به عنوان یکی از شاخص‌های جهانی تامین حداقل احتیاجات غذایی جوامع است. از سال ۹۰ تا ۹۳ قیمت شیر پاستوریزه ۲.۵ برابر شد و در سال ۹۷ قیمت شیر پاستوریزه طی ۸ ماه با رشد ۶۶ درصدی مواجه شد. شیر پاستوریزه در اردیبهشت امسال نیز لیتری ۶ هزار و ۴۰۰ تومان فروخته شد و آبان به ۸ هزار و ۴۰۰ تومان رسید و منجر به رسیدن قیمت این قلم از صبحانه ایرانیان به ۱۰ هزار تومان برای هر لیتر شیر پاستوریزه پرچرب شد.

در ادامه همین گرانی‌ها هم بود که مصرف شیر به شدت کاهش یافت، به طوری که در حال حاضر سرانه مصرف شیر به ۱۰۰ کیلوگرم رسیده، در حالی که مصرف سرانه شیر در دنیا ۱۱۳ کیلوگرم است.

دولت تدبیر و امید سال ۹۸ فاز دوم طرح هدفمندی یارانه‌ها را نیز اجرا کرد، اما با این تفاوت که بنزین سه برابر شد و یارانه نقدی به همان اندازه ده سال پیش باقی ماند.

حالا بعد از گذشت بیش از یک دهه خانوار‌های دهک بالای درآمدی هنوز هم از دریافت یارانه نقدی بهره‌مند هستند، مبلغ ۴۵.۵۰۰ هزار تومانی یارانه که در ابتدا ۲۹ درصد متوسط درآمد سرانه و نزدیک به ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی بود، ثابت مانده و با افزایش شدید تورم و کاهش قدرت خرید، ارزش این وجوه به حدود ۱۵ درصد ارزش آن‌ها در سال ۸۹ کاهش یافته است.

گرچه اقتصاددانان راست در مخالفت با پرداخت یارانه نقدی این طرح را پول پاشی دولت عنوان می‌کنند، اما نگاهی دیگر به طرح هدفمندی زوایایی را آشکار می‌کند که راست گرایان سعی در پنهان کردن آن دارند.

به گزارش رویداد‌‌۲۴ پرداخت یارانه نقدی همگانی آن هم در ازای گرانی کالا‌های اساسی مانند سوخت در حالی در ایران اتفاق افتاده که چنین طرحی فقط در کشور‌های ایران و مغولستان به اجرا درآمده و هیچ کشور دیگری در جهان دست به چنین اقدامی نزده است. حتی در مغولستان هم این طرح سرنوشت متفاوتی داشت.

طرح درآمد پایە همگانی در مغولستان فقر را تا یک سوم و نابرابری را تا ۱۲ درصد کاهش داد، اما این برنامه پس از ۲۹ ماه اجرا به دلیل کمبود منابع مالی متوقف شد و جای خود را به طرح هدفمند کمک بلاعوض به کودکان داد؛ بنابراین در ایران، نکته مهم نه در حذف یارانه نقدی بلکه در پرداخت همگانی و بی ارزش شدن آن در برابر گرانی‌ها و قدرت خرید از دست رفته است.