سایه سنگین شوک ارزی بر خدمات درمانی/ تقویت گردشگری پزشکی به نفع بخش درمان محلی است؟

رویداد۲۴ مرضیه امیری: صنعت گردشگری پزشکی در ایران سال‌هاست بازار داغی دارد و طی یک دهه اخیر ۳۰ برابر بیشتر از قبل شده است. چه کسانی از تور‌های سلامت ایرانی استفاده می‌کنند، از کدام کشور‌ها می‌آیند و کدام خدمات پزشکی بیشتر از همه برای گردشگران سلامت جذاب است؟ و در نهایت آیا فربه شدن گردشگری پزشکی، هزینه‌های درمان برای ایرانی‌ها را گران‌تر و محدودتر کرده؟

شاید زمانی که گذرتان به بیمارستان خورده، در برخی از بیمارستان‌ها ساختمان اقامت مهمانان خارجی را دیده‌اید یا در برخی مطب‌ها و در بخش وزیریت بیمارستان‌ها چشمتان به افراد غیرایرانی خورده که برای درمان مراجعه کرده‌اند. در دنیای صنعت گردشگری به این مسافران، گردشگر پزشکی و سلامت گفته می‌شود و کشور ایران یکی از مقصد‌های اصلی این تور‌ها و سفرهاست.

جزئیات توسعه صنعت گردشگری پزشکی در کشور

علم پزشکی در ایران از دهه‌ها پیش جزو علومی بوده که اگر نگوییم در سطح جهان حداقل در سطح منطقه مورد توجه بوده و توجه بسیاری را به خود جلب کرده که در سال‌های اخیر به اوج خود رسیده است. طبق برآورد مرکز پژوهش‌های مجلس در یک دهه اخیر میزان گردشگرانی که برای استفاده از خدمات پزشکی به ایران سفر کرده‌اند، ۳۰ برابر بیشتر از گذشته شده و همین موضوع ایران را به یکی از قطب‌های اصلی پذیرش مسافر پزشکی در منطقه تبدیل کرده است. مهم‌ترین دلیل این امر تضعیف ارزش ریال در اثر شوک‌های ارزی سال ۹۱ و سال ۹۶ است که ایران را به بهشت دریافت خدمات پزشکی برای خارجی‌ها تبدیل کرده است، هرچند برای خود ایرانی‌ها هزینه‌های درمان در همین دوره ده ساله چندین برابر شده است.

استخراج و جمع بندی آمار سال ۱۳۹۸ مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد، بیشترین گردشگران سلامت از کشور‌های افغانستان، عراق، آذربایجان، پاکستان، عمان، بحرین، کویت، ترکمنستان و قطر به بیمارستان‌ها و مراکز جراحی در ایران مراجعه کرده‌اند و علاوه بر آن‌ها ایرانیان مقیم کانادا و آلمان نیز با این هدف به ایران سفر می‌کنند.

در میان خدمات پزشکی ارائه شده در ایران، خدماتی مربوط به درمان‌های ناباروری، جراحی‌های زیبایی، زایمان، بیماری‌های قلبی و عروقی، جراحی چشم و جراحی‌های عمومی، ارتوپدی، تشخیص و درمان سرطان و پیوند اعضا بیش از هر خدمت پزشکی دیگری در میان خارجی‌ها طرفدار دارد و برای دریافت این خدمات به ایران سفر می‌کنند.

در مجموع مسافران خارجی که برای استفاده از خدمات پزشکی به ایران سفر می‌کنند، عمدتا برای دریافت خدمات در بخش ناباروری و زیبایی به سراغ ایران می‌آیند. به طوری که ۷۰ درصد مراجعات گردشگران سلامت از کشور‌های خارجی برای پنج بیماری و خدمت پزشکی شامل زنان و زایمان، چشم، ارتوپدی، زیبایی و قلب و عروق است و ۳۰ درصد مابقی سایر خدمات پزشکی را دربر می‌گیرد.

بیشتر بخوانید:گردشگری پزشکی نقطه تمرکز سیاست‌گذاری گردشگری سلامت/ افزایش ۳۰ برابری گردشگران پزشکی در ۱۰ سال اخیر

اما در میان شهر‌های کشور ایران فقط پایتخت نیست که مقصد سفر پزشکی خارجی‌هاست بلکه شهر‌های قم، مشهد، اهواز، شیراز، تبریز، سمنان، ارومیه و لار به ترتیب بیشترین تعداد مراجعه خارجی‌ها را داشته‌اند.

نکته قابل توجه این است که گردشگران پزشکی معمولا تصمیم می‌گیرند وقتی مسافرت کنند که بتوانند در کشور مقصد ۳۰ درصد حداقل ارزان‌تر خدمات پزشکی را دریافت کنند. به عنوان مثال، مطابق مطالعات منتشر شده توسط OECD، بیماران در ایالت متحده در صورت سفر به آسیا یا آمریکای لاتین برای همان درمان بین ۳۰ تا ۵۰ درصد هزینه درمان بیماری‌های شایع مانند مشکلات قلبی را صرفه جویی می‌کنند.

با این وجود به صرفه بودن مقصد‌هایی مانند ایران بسیار قوی‌تر از این ارقام است و در دهه اخیر هم به دلیل دو شوک ارزی سال ۹۱ و سال ۹۶ و سقوط ارزش ریال در برابر ارزش دلار به مراتب ارزان‌تر از قبل هم شده و شاید به همین دلیل هم است که طی همین دوره ۱۰ ساله، تعداد گردشگران پزشکی خارجی ۳۰ برابر بیشتر از سال‌های قبل شده است. اما نکته مهم این است که طی همین بازه زمانی هزینه‌های درمان برای خود ایرانی‌ها به دلیل تورم، خصوصی سازی‌های گسترده‌تر در بخش درمان و همچنین خروج تعداد زیادی دارو و خدمات پزشکی از دایره پوشش بیمه‌های اجتماعی، گران‌تر از قبل شده است.

هرچند در نگاه اول به نظر می‌رسد که گردشگری پزشکی خارجی برای ایران نیز سود اقتصادی به دنبال دارد، اما نوع سیاست‌گذاری دولت در این بخش نشان می‌دهد، تقویت و فربه کردن گردشگری پزشکی به نفع بخش درمان محلی نبوده است.

با وجود اینکه در دهه‌های اخیر سرانه پزشک در ایران افزایش پیدا کرده، اما باز هم ایران جزو کشور‌هایی است که با کمبود پزشک مواجه است. کمبود پزشک در ایران باعث به وجود آمدن بازار انحصاری در ارائه خدمات سلامت (به خصوص خدمات تخصصی) شده و همچنین این بحران منشأ بسیاری از مفاسد و ناکارآمدی‌ها ازجمله کاهش کیفیت خدمات درمانی و افزایش خطا‌های پزشکی، قیمت بالا، صف طولانی انتظار برای دریافت خدمات، رفتار نامناسب برخی پزشکان با بیماران، زیرمیزی و همچنین توزیع نامتوازن پزشک در کشور و بی عدالتی در دسترسی به خدمات است.

تاثیرات منفی رشد گردشگری پزشکی بر ایران

طبق تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس، سرانه پزشک در ایران ۱۱ پزشک به ازای هر ۱۰۰۰۰ نفر است، اما این شاخص در بسیاری از کشور‌های پیشرو در حوزه سلامت عموماً بین ۳۰ تا ۴۰ پزشک است. وضعیت ایران در مورد شاخص سرانه پزشکان متخصص به مراتب فاجعه بارتر است. در حالی که کشور‌های پیشرو در حوزه سلامت بیش از ۱۵ پزشک متخصص به ازای ۱۰۰۰۰ نفر دارند، این شاخص در ایران ۵ است.

حالا در این وضعیت پزشکی ایران ما شاهد این هستیم که گردشگری پزشکی با رشد بسیار چشم‌گیری مواجه شده و طرفدار زیادی دارد. اما این پدیده سویه‌های منفی نیز برای بخش درمان و سلامت ایران دارد. یکی از تأثیرات مهمی که توسعه گردشگری پزشکی بر جامعه میزبان می‌گذارد، افزایش تمرکز جامعه پزشکی بر بیماران خارجی است. به عبارتی تأسیس دپارتمان پذیرش بیماران بین‌الملل در بیمارستان‌های دولتی باعث افزایش منفعت برخی پزشکان شده و ترجیح آن‌ها نیز بر ارائه خدمات به بیماران خارجی خواهد بود. چراکه براساس دستورالعمل تعیین نرخ خدمات بیماران بین‌المللی در بخش دولتی که معاونت درمان وزارت بهداشت ارائه کرده است، مالک تعیین و محاسبه نرخ خدمات به بیماران بین المللی علاوه بر مقایسه با نرخ خدمات مشابه در کشور‌های ترکیه و هند، سه تا پنج برابر تعرفه خصوصی مصوب هیئت محترم وزیران در هر سال است.

به عبارتی چنانچه ویزیت یک پزشک متخصص در بخش خصوصی به طور میانگین ۵۰ هزار تومان باشد این هزینه برای یک بیمار خارجی بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ هزار تومان خواهد بود. بر این اساس طبیعتاً تمایل به ارائه خدمات به بیماران خارجی اولویت بالاتری خواهد داشت و این امر باعث عدم ارائه خدمات مورد نیاز به بیماران داخلی خواهد شد.

یکی دیگر از مهمترین تأثیرات گردشگری پزشکی از یک سو افزایش نابرابری بین جامعه پزشکی است، به صورتی که این امر درآمد پزشکان متخصص را افزایش داده و باعث می‌شود نابرابری موجود بین پزشکان عمومی و متخصص افزایش بیشتری پیدا کند. همچنین میان خود پزشکان متخصص در شهر‌های مختلف نابرابری درآمدی ایجاد کرده و باعث می‌شود بسیاری از پزشکان متخصص که بیماران خارجی دارند دیگر حاضر نباشد به بیماران ایرانی با ارقام پایین تری از آن خدمات درمانی ارائه کنند. در واقع به نوعی گردشگر پزشکی خارجی با توجه به تعداد و میزان خدمات درمانی که در ایران دریافت می‌کند، روی نرخ‌های هزینه‌های درمان هم تاثیر خواهد گذاشت.

افزایش درآمد یا رفع نیاز و ارائه خدمات؟

از سوی دیگر ارائه خدمات ویژه به بیماران خارجی در بیمارستان‌های دولتی باعث نابرابری ارائه خدمات به شهروندان در مقابل اتباع کشور‌های دیگر می‌شود و در برخی بیمارستان‌ها در پذیرش بیمار خارجی در مقایسه با بیمار ایرانی در اولویت قرار خواهد گرفت.

در مجموع سیاست گذاری دولت در ده سال اخیر در بخش درمان نشان می‌دهد، در بخش گردشگری پزشکی سیاست افزایش درآمد است تا رفع نیاز و ارائه خدمات؛ بنابراین تمرکز بر افزایش درآمد از گردشگران پزشکی می‌تواند دسترسی عادلانه به مراقبت‌های پزشکی توسط مردم محلی را تضعیف کرده است. این در کنار سیاست گذاری دولت در خصوصی سازی بخش درمان و سلامت در مجموع هزینه‌های درمان را برای بخش زیادی از مردم در ایران دشوار یا ناممکن کرده است.