خانه‌سازی روی تپه باستانی کلگه زرین، یادگار اشکانیان
تاریخ تپه «کلگه زرین» سال‌هاست در محاصره خانه‌ها و مغازه‌های غیرمجاز گم شده است و کسی نبوده که جلوی این ساخت‌وساز را بگیرد. سرنوشت مسجدسلیمان به نفت و تاریخ گره خورده است؛ زمانی بیشتر از یک قرن پیش نفت در آن کشف شد و زمانی دیگر هر بار با عملیات عمرانی، بخشی از تاریخ اشکانی از زیر خاکش سر برآورد.
با اینکه ساخت بسیاری از خانه‌هایی که پریشانی تپه «کلگه زرین» را رقم زده‌اند به جریان کشف نفت بازمی‌گردد اما در این سال‌ها حتی ٣١سال پس از ثبت ملی این تپه ایلمایی، عملیات ساخت‌وساز در آن ادامه داشته است و در دو‌سال اخیر، از هر زمانی بیشتر. یادگار تاریخ عصر اشکانیان، اکنون از شمال و جنوب در محاصره سازه‌های غیرقانونی است که اداره میراث فرهنگی نتوانسته حریف پیشروی‌شان شود.
این تپه با وجود قدمت و ارزشش، کمتر به چشم آمده و کشفی اگر اتفاق افتاده به مدد بیل‌های مکانیکی بوده است؛ ازجمله پاشنه دری که در عملیات گازکشی کشف شد و سر تندیس مرد ایلمایی که در جریان تعریض جاده، راه لودرها را سد کرد و حالا در موزه ملی است.
اداره بهداشت، مدرسه ابتدایی اتحاد، بیمارستان شیر و خورشید و سردخانه‌اش، دکل برق و حتی موزه مردم‌شناسی روی تپه «کلگه زرین» ساخته شده است. کلگه زرین معبد تاریخی بزرگی است که در محاصره خانه‌های سیمانی از یاد رفته است.
در آخرین خبرها درباره این تپه که در جنوب شهرستان مسجدسلیمان در استان خوزستان جای گرفته، روابط‌عمومی اداره میراث فرهنگی استان خوزستان از توقف بازسازی یک ساختمان مسکونی در حریم تپه باستانی کلگه زرین خبر داده است، اما اهالی کلگه از ادامه عملیات خانه‌سازی در این منطقه می‌گویند و فعالان میراث فرهنگی از کم‌کاری اداره‌های میراث فرهنگی خوزستان و مسجدسلیمان گله‌مندند.
آنها پس از صدور دیرهنگام دستور قضائی برای توقف هرگونه ساخت‌وساز در حریم این محوطه تاریخی به تاریخ ٢٨ شهریور ٩٥ می‌گویند، «اداره میراث فرهنگی حالا که پی برده میزان تعرض‌ها قابل توجه بوده، اعلام کرده است که توقف ساخت‌وساز غیرقانونی با صدور حکم قضائی صورت گرفته است.»
منتقدان می‌پرسند چرا کلگه زرین که در سال ١٣٦٤ به شماره ١٧٠٨ ثبت ملی شده، تعیین حریم نمی‌شود تا درباره تمدن ایلمایی بیشتر بدانیم؟ چرا سازمان میراث فرهنگی موزه مردم‌شناسی راه روی تپه باستانی راه‌اندازی کرده و چرا از سال ١٣٥٥ هیچ کاوش علمی در این منطقه انجام نشده؟
ساخت‌وسازها شبانه انجام می‌شود
«چندی پیش مالک بنای قدیمی و مسکونی واقع در تپه تاریخی کلگه زرین دست به تخریب و بازسازی این بنا زد که اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان با طرح شکایت در محاکم قضائی جلوی این اقدام غیرقانونی را گرفت. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان درحال بررسی ماجراست تا اگر قصوری در اداره میراث فرهنگی شهر مسجدسلیمان رخ داده، با فرد یا افراد خاطی طبق قانون برخورد کند.»
بیش از ١٠٠ خانه در حریم تپه باستانی است و همین حالا مصالح ساختمانی گواه ساخت خانه‌های دیگر در این منطقه است اما فقط جنجال ساخت این مغازه روابط‌عمومی اداره میراث خوزستان را وادار به توضیح کرده است تا در گزارشی بنویسد: «طبق قانون هرگونه ساخت‌وساز در حریم و عرصه آثار تاریخی و باستانی ممنوع است و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان براساس وظایف سازمانی‌اش در مقابل هرگونه تعرض مادی و معنوی به ساحت میراث فرهنگی این استان خواهد ایستاد و اجازه نخواهد داد که این میراث شکوهمند دستخوش تغییر و دگرگونی شود.»
در این گزارش آمده است که کار تعیین عرصه و حریم این تپه نیز در سال گذشته انجام و در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به ثبت رسیده است اما فاطمه یوسفی، فعال میراث فرهنگی مسجدسلیمان به «شهروند» می‌گوید: «تپه تعیین حریم و عرصه شده، اما فقط در محدوده‌ای که مدنظر سازمان بوده است. مطالعاتش هم انجام شده ولی رئیس اداره میراث فرهنگی مسجدسلیمان قادر نیست طبق همین تعیین حریم پاسخگوی استعلام‌ها باشد و به‌طور علمی برخورد کند. چند سالی است در این سمت فعالیت می‌کند اما موفق به توقف عملیات‌ها نشده است.»
او می‌گوید، ساخت‌وسازها اغلب شبانه اتفاق می‌افتد و سکوت طولانی میراث فرهنگی شهرستان در این مدت معنادار بوده است. «متاسفانه کار علمی در منطقه انجام نمی‌شود، مگر اینکه از حفاران غیرمجاز و با عریض کردن جاده و گازکشی اثری تاریخی پیدا شود و به موزه‌ها برود. از طرف دیگر از خیلی از آثار کشف شده بی‌خبریم و نمی‌دانیم به کدام موزه رفته‌اند. سردیس کشف شده الان در موزه مردم‌شناسی مسجدسلیمان نگهداری می‌شود؛ یکی از خانه‌های کارمندان عالی‌رتبه شرکت نفت (بنگله) سال ٩٢ تبدیل به موزه مردم‌شناسی شد. نیایشگر ایلمایی هم در موزه ملی نگهداری می‌شود اما معلوم نیست که قمقمه اشکانی، ته‌ستون تپه باستانی کلگه و بقیه یافته‌های باستانی این تپه مثل کجا هستند. امیدمان این بود در موزه شوش پیدایشان کنیم اما آن‌جا نبودند.»
خانه سازی جلوی چشم مسئولان میراث فرهنگی
در تازه ترین تصاویر تپه کلگه زرین آنچه بیش از همه به چشم می‌آید، بلوک‌های سیمانی است و ساختمان‌های در حال ساخت و پشته‌های ماسه و میلگردهایی از بلندی دیوارها بیرون زده. پیداست که برای ستون‌های ساختمان‌های در حال ساخت، زمین تا جای ممکن حفر شده و محوطه تاریخی بیش از پیش آسیب دیده است. محوطه‌های تاریخی مسجد سلیمان وضع مشوشی دارند. مجتبی گهستونی دبیر و سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا دلیل این تشویش را مدیریت نادرست، نبود پایگاه باستان شناسی، نبود کاوش‌های باستان شناسی، مشخص نبود حریم، توسعه نامتوازن، کثرت آثار تاریخی و ناآشنا بودن جوامع محلی می‌داند.
این فعال میراث فرهنگی می‌گوید:« بیش از صد ساختمان که همه بعد از انقلاب اسلامی ساخته شده، روی عرصه تاریخی قرار گرفته اند. بیش از ٢٥ مغازه در سال‌های اول انقلاب بدون سند ساخته شده بودند و سازه هایی موقت بودند اما در دو- سه سال اخیر و بخصوص یکسال اخیر که شهرداری از منطقه کلگه هزینه پروانه ساخت نمی گیرد، مغازه‌های داخل عرصه یکی یکی با ساخت و ساز جدید هم شکل موقا سازه در می‌آیند و سند می‌گیرند.»
او ادامه می‌دهد:«اکنون در تپه کلگه زرین با اینکه بخشی ساخت و سازها در حریم در گذشته اتفاق افتاده، اما باز هم ساخت و ساز جدید انجام شده و مصالح ریخته و پیداست که ساخت و ساز ادامه دارد. مسأله اینجاست که ساخت و سازها جلوی چشم نیروهای میراث فرهنگی است و با چراغ سبز آنها اتفاق می‌افتد. شاهد این اتفاق استقرار موزه مردم شناسی مسجد سلیمان روی تپه باستانی است. مدیر کل میراث فرهنگی خوزستان هم با بازدید از کلگه زرین تمام ساخت و سازها را دیده است.»
به گفته گهستونی، این تعدی به حریم آثار باستانی در حالی است که درصورت اطلاع اداره میراث مسجدسلیمان به شهرداری، شهرداری دیگر پروانه ساخت نخواهد داد اما « همین الان در بیست متری موزه، که دقیقا درون عرصه است، مجوزی به یکی از آشناها داده شد و سازه موقت تبدیل شد به سازه بنایی و سند هم گرفت.»
ادامه ساخت و ساز در این تپه باستانی در حالی است که کتیبه و نقش برجسته کشف شده در این منطقه مورد مخاطره قرار گرفته و صدمات جبران ناپذیری به تاریخ منطقه وارد شده است.
در انتظار ابلاغ تعیین حریم تپه
با این همه مسعود سلطانی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مسجد سلیمان که از تابستان ٨٨ در این سمت قرار دارد، می‌گوید؛ تعیین حریم این تپه مدتی است انجام شده اما هنوز از سوی اداره کل استان خوزستان ابلاغ نشده است. «تعیین حریم هنوز به ما ابلاغ نشده و این حلقه ای مفقوده است. آثار تاریخی در این منطقه کم نیست و شاید برای این ابلاغش طول کشیده.»
او درباره ادامه ساخت و ساز در کلگه زرین با وجود ثبت ملی آن در سال ١٣٦٤ به شماره ۱۷۰۸، می‌گوید:«خانه‌هایی که در این منطقه ساخته شده، اغلب به ٤٥ سال پیش مربوط است. آن زمان که ما در این سمت نبودیم به شکل غیر کارشناسی این خانه‌ها ساخته شد و نشانه‌های تازه ساخت هم برای همان خانه‌هاست. صاحبانش می‌خواهند خدماتی برای خانه‌های خود فراهم کنند، یا ترمیم و یا سیمان و اینها. اگر مربوط به الان باشد، جلویش را می‌گیریم. وظیفه ما این است. من دیروز به منطقه رفتم و چیز تازه ای ندیدم.»
او همچنین در باره ساخت موزه در حریم تپه اینطور می‌گوید:«قدمت خانه ای که برای موزه انتخاب شد به زمان پیدایش نفت بازمی‌گردد، یعنی ١٠٧ سال پیش در مسجد سلیمان. به جای اینکه زمینی بخریم و بسازیم و هزینه ای تحمیل کنیم، همین خانه را در تعامل با شرکت نفت گرفتیم و فقط تغییر داخلی دادیم و تغییر کاربری.»
درست یک سال پیش اعلام شد که محوطه تاریخی کلگه زرین صاحب عرصه و حریم مصوب شدند اما حتی این اقدام هم جلوی ساخت و سازها در حریم درجه یک عرصه را نگرفت، رئیس اداره میراث فرهنگی مسجد سلیمان، معتقد است این اتفاق نیفتاد چون، تعیین حریم نهایی نشده است: «زمانی که بنایی در زمره آثار تاریخی قرار می‌گیرد و کد ثبت شده ملی دریافت می‌کند، باید ابتدا تعیین حریم شود و سپس کاوش‌ها انجام بگیرد. حریم اصلی تپه کلگه زرین هنوز مشخص نیست، پس نتوانستیم در این سال‌ها وارد فاز کاوش شویم. باید پله پله جلو رفت. برای ما مهم است که حدود اثر را بدانیم و بعد با تعیین عرصه جلوی ساخت و ساز و عملیات غیر مجاز را بگیریم. الان که زحمت تعیین حریم کشیده شده منتظر ابلاغ سازمانیم.»
او نهایی شدن تعیین حریم را پروژه ای زمان بر می‌داند. حالا پیدا نیست با وجود گذشت ٣١ سال از ثبت این اثر، و طی شدن یک سال از عملیات تعیین حریم، چه زمانی قرار است ساخت و ساز در تپه ایلمایی به پایان برسد و خانه‌های غیر قانونی پس گرفته شوند. چرا که به گفته سلطانی «برای خریداری این خانه ها، املاک اداره کل میراث باید اعتباری مکفی داشته باشد. تعداد خانه ها هم کم نیست و باید اعتباری باشد تا خانه‌ای خریداری شود.»
