بازدید محمدرضاشاه پهلوی از خط تولید پیکان

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: عکس ثبت شده در دهه ۴۰ که محمدرضا شاه پهلوی به دعوت محمود خیامی و مهدی خیامی از خط تولید خودروی پیکان (شرکت ایران خودرو) بازدید کرد. روزنامه کیهان در آن زمان در توضیح این خبر نوشت: «آریامهر شخصا پشت فرمان اتومبیل پیکان نشستند و در مورد قدرت و کشش موتور سوالاتی فرمودند.»

صنعت خودرو در ایران با وجود تحریم‌ها و تمامی مشکلات اقتصادی هنوز هم دومین صنعت بزرگ کشور است و ایران همچنان بزرگترین صنعت خودروسازی در خاورمیانه را دارد؛ چه آنکه از دوره پهلوی سرمایه‌گذاری عظیمی در صنعت خودرو شده بود.

تاریخ تولید خودرو در ایران

اولین اتومبیل تهران از جمله سواری‌های فورد کروکی کلاچی بودند که با لاستیک‌های توپر شناخته می‌شدند که بیشتر شبیه به وانت‌های امروز بودند. این ماشین‌ها که به ماشین لاری معروف بودند از زمان مظفرالدین شاه به بعد در ایران مرسوم شدند. پیش از آن معدود خودرو‌هایی که در ایران وجود داشت محدود به شخص شاه و تعدادی از بالارتبه‌ترین مقامات می‌شد.

تا سال‌های دهه سی و ساختن راه و جاده در ایران صنعت خودرو همچنان منحصر به رجل سیاسی و نظامی مانده بود که همزمان دستی بر اقتصاد کشور داشتند و می‌توانستند از پس هزینه‌های گزاف واردات خودرو برآیند.

شرکت مرسدس بنز در سال ۱۳۲۷ وارد ایران شد که در آن زمان شرکت دایملر-بنز در ایران نمایندگی واردات محصولات این خودروی آلمانی را به عهده داشت. شرکت دایملر با متمولین و نظامیان دوره پهلوی روابط اقتصادی خوبی برقرار کرد و به زودی با بالاتر رفتن سطح ثروت در کشور وارداتش را افزایش داد و افراد بیشتری خودرو‌های بنز را در ایران خریداری کردند.

شرکت ب.ام.و نیز خیلی زود وارد ایران شد و برای ایرانی‌ها به واسطه واردات ابزار و موتورسیکلت‌های این شرکت از سال ۱۳۱۴ آشنا بود. اما به هیچ وجه رقیب مرسدس بنز نمی‌شد چرا که ایرانی‌ها آن را بیشتر با موتورسیکلت‌هایش می‌شناختند.

بیشتر بخوانید: سفر دوره‌ای محمدرضا شاه پهلوی به اروپا

به گزارش رویداد‌۲۴ پس از افزایش درآمد‌های نفتی و وقوع کودتای ۲۸ مرداد، شخص شاه که علاقه فراوانی به خودرو داشت واردات و حتی تولید خودرو در ایران را به جد دنبال کرد. شرکت فیات در سال ۱۳۳۲ به ایران آمد و اولین تولیدی خودرو در خاک ایران را تاسیس کرد. اما ایران با ایتالیا روابط گسترده تجاری نداشت و به دلیل مشکلات حمل و نقل و ساختار ضعیف حوزه بین الملل شرکت فیات، تولید آن عملا به سال ۱۳۳۹ موکول شد و در این میان شرکت پارس خودرو با نام تجاری جیپ در سال ۱۳۳۵ کارش را آغاز کرد و طی دو سال توانست خودروی جیپ شش سیلندر را تولید کند که نخستین خودروی تولیدی در ایران بود.

پارس خودرو با شرکت‌هایی، چون نیسان، برلیانس و پاترول قرارداد بست و مونتاژ آن‌ها را آغاز کرد و به علت اینکه ایران در آن سال‌ها به شدت در زمینه اقتصادی رو به رشد بود کار شرکت پارس خودرو گرفت و تبدیل به یکی از شرکت‌های بزرگ خاورمیانه شد.

رونق اقتصادی باعث شد سرمایه‌گذاران و خود دولت که بزرگترین سرمایه‌دار آن زمان بود توجه خود را به صنعت خودرو معطوف کنند و در سال ۱۳۳۸ شرکت تولید خودروی ایران (مرتب خودرو) تأسیس شد. این شرکت هم در سال ۱۳۴۲ اولین محصولات خود را که انواع مدل‌های لندروور بود تولید می‌کرد.

افتتاح شرکت ایران خودرو

در سال ۱۳۴۱ ایران ناسیونال (ایران خودرو) کار خود را آغاز کرد و نخستین خودروی همه‌گیر و معروف ایران را تولید کرد، یعنی خودروی پیکان. پیکان عملا از سال ۱۳۴۶ تا اواسط دهه هفتاد معروف‌ترین و پرفروش‌ترین خودروی ایرانی بود و در واقع صورت تغییر شکل داده‌ای از خودروی «هیلمن هانتر» به حساب می‌آمد.

ایران ناسیونال به تولید پیکان تا سال ۱۳۵۷ ادامه داد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، تولید پیکان کاهش یافت تا جایی که در اواخر دهه ۱۳۶۰ به مرز توقف تولید رسید. اما توان تولید قطعات داخلی در اواخر دهه شصت تولید پیکان را دوباره رونق داد و پیکان تا سال ۱۳۸۴ همچنان تولید شد.

موفقیت تولید پیکان در واقع حاصل هوشمندی مدیران تکنوکرات دهه چهل بود که توانستند از شرکت بریتانیایی هیملر هوتس که در حال ورشکستگی بود امتیاز تولید پیکان را بخرند و با تغییراتی اندک آن را در سطح گسترده‌ای تولید کنند.

تولید پیکان در سال‌های ابتدایی دهه چهل آغاز شد؛ یعنی زمانی که برنامه سوم عمرانی و اصلاحات ارضی در جریان بود و این امر از طرفی باعث گسترش شهرنشینی و از طرف دیگر بالا رفتن درآمد طبقات متوسط می‌شد و به همین دلیل تولید و فروش پیکان رونق فراوان یافت. در واقع تکنوکرات‌ها این را می‌دانستند که با بالارفتن ثروت طبقات متوسط تقاضای خودرو نیز افزایش خواهد یافت و اگر تولید داخلی ایجاد نشود، راه برای واردات بی‌رویه باز خواهد شد.

اهمیت این موضوع به قدری بود که در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۴۶ محمدرضاشاه خط تولید پیکان را افتتاح کرد و خبرش در رسانه‌ها سر و صدای زیادی ایجاد کرد. کار واردات قطعات خودرو به برادران خیامی و در ابتدا برادر بزرگتر (احمد) واگذار شد و وزارت اقتصاد برنامه‌ای دقیق با جزئیات می‌خواست تا بداند بناست در هر سال چه پیشرفت‌هایی در تولید قطعات در داخل ایران انجام شود و وام‌های کلان به قطعه‌سازان می‌داد.

در سال ۴۷ بیش از ۱۲ هزار دستگاه پیکان در ایران ساخته شد در حالی که تیراژ تولید بقیه خودرو‌های ذکر شده حداکثر از ۲۰۰۰ دستگاه تجاوز نمی‌کرد. پیکان به زودی تبدیل به خودروی ملی شد و نخست وزیر کشور تا پایان کارش با پیکان تردد می‌کرد.

روند تولید همچنان ادامه داشت تا سال ۵۱ حدود ۱۲۰ هزار دستگاه پیکان ساخت ایران در خیابان‌های تهران و دیگر شهرستان‌ها تردد می‌کردند. در سال‌های ۵۴ و ۵۷ تولید پیکان به حدود پانصد هزار عدد رسید، ولی با انقلاب و تحریم‌های اقتصادی به شدت افت کرد و پس از سال‌های جنگ و با گسترش تولید داخلی قطعه باز هم بالا گرفت.