۴ نکته که درباره دخالت روسیه در اعتراضات قزاقستان باید بدانید/ پیمان امنیت جمعی چیست؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: اعتراضات در قزاقستان روز دوم ژانویه با افزایش قیمت بنزین آغاز شد و به سرعت سراسر کشور را درگیر کرد. قزاق‌ها به فساد و نابرابری اعتراض داشتند. آلماتی پایتخت سابق قزاقستان به عرصه درگیری پلیس و معترضات تبدیل شد و در این میان چندین ساختمان دولتی به آتش کشیده شد. روز جمعه توکایف رئیس جمهور قزاقستان اجازه ورود نیرو‌های خارجی برای سرکوب معترضان را صادر کرد. صبح امروز دولت قزاقستان رسما اعلام کرد موفق شده اعتراضات را سرکوب کند. اعزام ۲۵۰۰ نیروی روس به قزاقستان در واقع تحت عنوان پیمان «سی اس تی او» یا همان سازمان پیمان امنیت جمعی انجام شده بود.

درخواست رئیس جمهور قزاقستان از روسیه برای اعزام نیرو‌های سی اس تو بسیاری از قزاق‌ها و ناظران بین المللی را متعجب کرد. این ائتلاف در واقع به سی سال پیش برمیگردد، اما تا امروز هیچ کاربرد معنا داری نداشته است.

پیمان امنیت جمعی چیست؟

در سال ۱۹۹۲ بعد از فروپاشی شوروی، کشور‌های اقمار شوروی دور هم جمع شدند و پیمانی تحت عنوان پیمان امنیت جمعی را امضا کردند. این سازمان در واقع نوعی نهاد دفاعی بود که به لحاظ نفوذ از پیمان ورشو در دوره جنگ سرد محدود‌تر بود. اعضای این پیمان در سال ۲۰۰۲ تحت سازمانی با همین عنوان دور هم گرد آمدند و دو سال بعد توانستند موقعیت ناظر در سازمان ملل را از آن خود کنند. به جز روسیه کشور‌های تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ارمنستان و بلاروس هم عضو این سازمان هستند.

سی اس تو هم مانند ناتو بر اساس اصول دفاع جمعی تشکیل شده؛ بر اساس آیین‌نامه این سازمان، اگر حمله‌ای به هر یک از کشور‌های عضو سازمان انجام شود، به منزله حمله به بقیه کشور‌های متحد است. این ائتلاف در واقع اقدام نظامی مشترک و فروش اسلحه در بین اعضا را پیش‌بینی کرده اما در سال‌های اخیر اهداف سازمان کم‌فروغ شده بود. این اولین بار در سه دهه گذشته بود که سازمان سی.اس.تو به درخواست یکی از کشور‌های عضو برای کمک به دیگر کشور‌ها پاسخ مثبت داده است. در واقع پیش از این هم اتفاقات مشابهی در میان اعضای سازمان افتاده بود، اما هرگز پوئن امنیت جمعی استفاده نکرده بودند. بلاروس در اعتراضات سال ۲۰۲۰ به تقلب انتخاباتی یا ارمنستان در جریان درگیری‌های سرزمینی با آذربایجان در سال گذشته هیچ کدام درخواستی به سازمان نداده بودند.

روز چهارشنبه نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان و رئیس دوره‌ای سازمان سی.اس.تو اعلام کرد که سازمان قرار است به درخواست توکایف برای ارسال کمک پاسخ مثبت بدهد و ۲۵۰۰ نیرو روانه قزاقستان کند. او به بند چهار پیمان سی اس تو اشاره کرده بود که در واقع به کشور‌های عضو اجازه میداد در صورت تهدید امنیت، ثبات یا انسجام سرزمینی درخواست کمک کنند.

پاشینیان برای توجیه اقدام سازمان در پست فیسبوکی خود به دخالت خارجی در قزاقستان هم اشاره کرد و دلیل اعزام نیرو‌های موسوم به صلح‌بان را همین دخالت خارجی خواند. این درحالی است که هیچ شواهدی دال بر دخالت خارجی در قزاقستان دیده نمی‌شود. این سیاستی است که در کل منطقه در موقعیت اعتراضات داخلی اعمال می‌شود. سیاست انداختن تقصیرات بر گردن نیروی خارجی به جای توجه به مطالبات معترضان داخلی.

بیشتر بخوانید: سرکوب معترضان قزاق به دست صلح‌بانان روسی / واکنش ایران به اعتراضات قزاقستان چه بود؟

مشکل اعزام نیرو‌های نظامی روسیه به قزاقستان چیست؟

از حیث جغرافیایی قزاقستان تقریبا مساحتی برابر کشور‌های غرب اروپا دارد. ۲۵۰۰ نیروی صلح‌بان شاید تعداد زیادی برای این مساحت نباشد، اما همین که توکایف آنقدر سریع اقدام به درخواست کمک از سی.اس.تو کرده نشان دهنده وجود ترک‌هایی بر دیوار سیاست خارجی سی ساله قزاقستان است.

به طور سمبلیک این تصمیم که شما از یک دولت خارجی درخواست کنید وارد کشورتان شود و به شهروندانتان شلیک کند انتخاب بزرگی است. مرتضا شویلی کارشناس امور قزاقستان در این باره به نشریه فارین پالسی گفته دعوت از نیرو‌های خارجی برای دفاع از حاکمیت قزاقستان در برابر اعتراضات مردم این کشور سوالاتی را در مورد حاکمیت سرزمینی این کشور به وجود آورده است. سوالات دیگری از قبیل تعجیل رئیس جمهور قزاقستان برای درخواست کمک خارجی و عدم اعتماد تاکایوف به ارتش قزاقستان همچنان بی‌پاسخ مانده است.

توکایف در واقع یک دیپلمات سابق قزاقستان بوده که در سال ۲۰۱۹ بعد از عقب‌نشینی نظربایف رئیس جمهور پیشین قزاقستان به قدرت رسید. نظربایف همچنان در سایه هدایت شورای قدرتمند امنیت ملی قزاقستان را بر عهده داشت تا اینکه روز چهارشنبه توکایف او را از این سمت برداشت.

روز جمعه رسانه روس «دوژد» گزارشی منتشر کرد و گفت مقامات قزاق دیگر شهر آستانه را با نام دیگرش یعنی نورالسلطان که به افتخار نظربایف این عنوان رویش قرار گرفته بود صدا نمی‌کنند و همین مساله نشان می‌دهد رئیس جمهور و دیکتاتور سابق قزاقستان قدرتش کم شده است.

تلویزیون خبر ۲۴ قزاقستان همزمان با ورود نیرو‌های نظامی و ضدشورش روس به این کشور به نقل از معاون دفتر ریاست جمهور دوران ابایف اعلام کرد که ورود نیرو‌های روس برای حفظ امنیت ساختمان‌های دولتی بوده و قرار نیست این نیرو‌ها به طور مستقیم علیه معترضان اقدامی انجام دهند. اما تجربه و شواهد نشان داده نیرو‌های صلح‌بان روسیه هر زمان وارد هر جایی شدند به سختی خارج شده‌اند. در دهه ۱۹۹۰ این نیرو‌ها وارد خاک گرجستان و مولداوی شدند و تا همین امروز خاک این کشور‌ها را ترک نکرده‌اند.

اشاره به این سابقه البته واکنش روس‌ها را هم در پی داشته است. آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا در نشست خبری به بحران قزاقستان اشاره کرد و گفت تجربه ثابت کرده نیرو‌های روس وارد هر خانه‌ای شوند، نمی‌شود بیرونشان کرد.

وزارت خارجه روسیه به این اظهارنظر بلینکن واکنش نشان داد و گفت «تجربه ثابت کرده نیرو‌های آمریکایی وارد هر خانه‌ای شوند، هیچکس جان سالم بدر نمی‌برد یا مورد سرقت قرار میگیرد یا تجاوز جنسی.»

لازم به ذکر است که فرمانده نیرو‌های صلحبان روسیه رد قزاقستان، آندری سردیکوف در واقع فرمانده نظامی روسیه در بحران کریمه و فرمانده نیرو‌های روس در سوریه بوده است.

دخالت روسیه چه معنایی برای قزاقستان و پیمان امنیت جمعی دارد؟

هنوز یک هفته هم از ورود نیرو‌های نظامی روسیه به قزاقستان نگذشته و پیش‌بینی روند آتی این تصمیم بر موازنه قدرت روسیه، چین و غرب در قزاقستان کار ساده‌ای نیست. فارین پالسی در یادداشتی به رشته توییت توکایف رئیس جمهور قزاقستان درباره این تصمیم اشاره کرده و به نقل از توکایف نوشته سیاست در‌های باز برای مداخله نیرو‌های خارجی به عنوان استراتژی هسته‌ای قزاقستان باقی خواهد ماند.

استقرار نیرو‌های روسیه تحت عنوان سازمان پیمان دفاع جمعی می‌تواند به ابزاری برای کرملین جهت بسط توانایی مداخله در امور منطقه به نفع روسیه تبدیل شود.

چرا تحولات آسیای مرکزی برای ایران مهم است؟

اعتراضات قزاقستان به چند دلیل در ایران حائز اهمیت است. نخست شباهت اعتراضات مردم قزاقستان به اعتراضات آبان ۹۸ است که با افزایش ناگهانی قیمت بنزین شروع شد و در ادامه کل کشور را درگیر اعتراض به فساد و نابرابری کرد. دوم اینکه موقعیت قزاقستان به عنوان کشوری غنی از نفت و گاز که شباهت زیادی از این حیث به ایران دارد و مورد سوم مقاومت مقامات شوروی در برابر معترضان.

قزاقستان در واقع نشان داده زمانی که این مقاومت آهنین متزلزل می‌شود، احتمال درخواست کمک از نیرو‌های خارجی متحد حاکمیت وجود دارد و در آخر مساله دخالت نیرو‌های روسیه در امور امنیتی کشور به شکل اعزام نیروی نظامی که در مورد قزاقستان برای نخستین بار از زمان استقلال این کشور اتفاق می‌افتاد.