برای پرداخت حقوق بازنشستگان باید جزایر را فروخت؟

رویداد۲۴ مدیرکل بیمه‌های اجتماعی وزارت کار در یک سخنرانی عجیب گفته «به زودی مجبوریم کیش، قشم و خوزستان را بفروشیم تا بتوانیم حقوق بازنشستگان را بدهیم.» سجاد پادام همچنین برای طرح عجیب خود یک شاهد هم آورده و گفته «این تجربه‌ای ست که یونان طی کرده؛ کشور یونان ۱۰۰ جزیره فروخت تا بتواند مطالبات بازنشستگان و استقراض خارجی اش را بدهد، ما هم به زودی به این وضعیت دچار می‌شویم.»

فارغ از راه حل عجیب پادام برای حل بحران بازنشستگی، اشاره او به عمق این بحران مهم است. او گفته حتی اگر ۳ میلیون بشکه نفت را بدون تحریم بفروشیم و پولش را کامل بگیریم باز هم نمی‌توانیم بحران بازنشستگان را حل کنیم.

محسن پیرهادی نماینده مجلس با اشاره به بودجه سال ۱۴۰۲ که به صندوق‌های بازنشستگی اختصاص پیدا کرده نسبت به وضعیت این صندوق‌ها ابراز نگرانی کرده است. او گفته «۱۵ درصد از کل منابع عمومی در لایحه بودجه صرف کمک به بازپرداخت تعهدات صندوق‌های بازنشستگی می‌شود.. بیشتر صندوق‌های بازنشستگی قادر به پرداخت حقوق بازنشستگان نیستند.»

بحران بازنشستگی به بمب ساعتی بازنشستگی هم معروف است. این بحران در واقع یک مشکل پیش‌بینی شده بابت پرداخت مستمری بازنشستگی کارکنان دولتی یا شرکت‌ها در کشور‌های مختلف است که به دلیل کسری منابع دولت برای پرداخت تعهدات (بدهی‌های) بازنشستگی به وجود می‌آید. تغییرات جمعیتی و افزایش سن جمعیت باعث کاهش نسبت کارگران به ازای هر بازنشسته می‌شود و به این ترتیب در آمد حاصل از حق بیمه کارگران نسبت به هزینه پرداخت مستمری کاهش خواهد یافت و صندوق‌های بازنشستگی با ورشکستگی مواجه می‌شوند و دولت باید از منابع مازاد خود را برای پرداخت حقوق بازنشستگان صرف کند.

هشت سال پیش مقامات دولت سابق نسبت به بروز سه اَبـَـربحران در سال‌های آینده کشور هشدار دادند. در مقطعی محمدباقر نوبخت رئیس وقت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی بروز بحران‌های آب، محیط زیست و صندوق‌های بازنشستگی را در ۵ سال آینده کشور پیش‌بینی کرد و نسبت به آن هشدار داد.

نگرانی‌ها از بابت بحران بازنشستگی در واقع از اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی با درخواست بانک جهانی برای انتشار گزارش‌های دقیق درباره اقدامات ضروری برای اصلاح برنامه‌های بازنشستگی کشور‌ها شروع شد. اما این بحران در ایران به دلیل درگیری کشور با برنامه هسته‌ای در سال‌های بعد عملا به محاق رفت. محمود اسلامیان مدیرعامل پیشین صندوق بازنشستگی کشوری در توصیف این بحران گفته پرداخت حقوق بازنشسته‌ها به یک «شغل نفس‌گیر» در پایان هر ماه تبدیل شده بود.

اسلامیان در گفتگو با رویداد۲۴ با اشاره به اظهارات سجاد پادام درباره فروش جزایر کیش و قشم و استان خوزستان گفته «کشور ما آنقدر منابع و امکانات دارد که اگر مدیر درست سر کار بگذارند نیازی به چنین کار‌هایی نیست... حالا ایشان یک حرف‌هایی زده، اما اصل اینکه با بحران صندوق‌های بازنشستگی مواجهیم را باید بپذیریم.»

او به بحران مدیریت در کشور اشاره کرده و گفته همین الان سه وزارتخانه کشور با سرپرست اداره می‌شوند. مگر در کشور مدیر نداریم؟ «اول باید بخواهیم مشکل را حل کنیم. وقتی اراده کتیم حل کنیم، از تجربه دنیا هم استفاده می‌کنیم.»

راهکار ایران برای حل بحران صندوق‌های بازنشستگی چه بوده است؟

تقریبا هیچ. یکی از راه‌حل‌هایی که تا امروز مد نظر قرار گرفته، واگذاری شرکت‌های دولتی و تبدیل آت‌ها به خصولتی به جای دولتی است. این یعنی نهاد‌های دولتی نظیر همین صندوق‌های بازنشستگی در جریان خصوصی‌سازی شرکت‌ها اقدام به خرید آن‌ها می‌کنند و به این صورت مدیریت شرکت‌ها زیر نظر دولت باقی می‌ماند، اما تعهداتی از قبیل حقوق و مزایای بازنشستگی را پرداخت نمی‌کنند.

راه حل فروش جزایر و استان خوزستان هم برگ زرین دیگری در کارنامه جمهوری اسلامی برای حل بحران بازنشستگی است. رئیس پیشین صندوق بازنشستگی کشوری در توصیف مشکل صندوق‌های بازنشستگی در کشور به رویداد۲۴ به دو موضوع سن بازنشستگی و بحران مدیریت اشاره کرده است. اسلامیان گفته در زمان ریاست جمهوری حسن روحانی یک شرکت بین‌المللی بسیار معتبر و خبره برای مطالعه درباره این بحران به ایران آمده و به نتایج قابل توجهی رسیده است. نتایج این مطالعات به همه مدیران رده بالای حاکمیتی ارسال شده، اما به گفته اسلامیان تنها محمد فروزنده عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و اسحاق جهانگیری معاون اول وقت رئیس جمهور درباره این نتایج سوال پرسیده‌اند.

به گفته این مدیر سابق، وضعیت صندوق‌ها تابع وضعیت اقتصادی کشور است. از طرفی سن بازنشستگی در دنیا برای مردان ۶۰ تا ۶۵ سال و برای زنان یکی دو سال کمتر است در حالی که همین سن در ایران ۴۹ تا ۵۰ سال است. این یعتی ما ۱۵ سال با جهان فاصله داریم و آدمی را در اوج پختگی کنار می‌گذاریم و یک نفر را جایگزین می‌کنیم که به معنی پرداخت دو تا حقوق برای این جایگاه است.

اسلامیان تغییرات مدیریتی را هم یکی از عوامل تشدید بحران می‌داند. او می‌گوید «در دولت قبلی ببینید در شستا چند تا مدیر عوض شد؟ شاید ۶ یا ۷ مدیر. در همین دولت ۳ تا مدیر عوض شده است. شما صد‌ها هزار میلیارد را دست یکی می‌دهید که تا راه را یاد می‌گیرد، باید برود. این یعنی هم در سلامت کار خلل ایجاد می‌شود هم در  بهره‌وری.»

کشور‌ها برای حل بحران بازنشستگی چه کرده اند؟

سه رویکرد در مواجهه با این معضل وجود دارد؛ ۱) اگر به سرعت برای رفع مشکل پیری جمعیت چاره‌اندیشی نشود، استاندارد‌های زندگی در طول دهه‌های آینده کاهش خواهد یافت. ما می‌دانیم که به دلیل پیری جمعیت، افراد جوانی برای جایگزینی افراد مسن‌تر وجود نخواهد داشت. در چنین شرایطی ضروری است که تا آنجا که ممکن است افراد بیشتری از بین جوانان، زنان و به ویژه کارگران مسن کار کنند و این یعنی در وهله نخست باید مدت زمان کار کردن و سن بازنشستگی افزایش پیدا کند.

۲) این یک چالش حل‌نشدنی نیست. بیشتر کشور‌ها فضای مانور قابل توجهی برای افزایش نرخ اشتغال افراد بین ۵۵ تا ۶۴ سال دارند. میانگین نرخ اشتغال در بین کشور‌های عضو سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی متشکل از ۲۷ کشور توسعه‌یافته، در حال حاضر ۴۸٪ است. کمترین نرخ اشتغال در فرانسه و بلژیک حدود ۲۵ ٪ و بیشترین آن در سوئیس حدود ۷۰٪ است.

اولین قدمی که دولت‌ها می‌توانند بردارند حذف مقررات اعطای یارانه به افرادی است که زودتر از موعد خودشان را بازخرید می‌کنند. برخی کشور‌ها قبلاً این اقدام را انجام داده‌اند، اما تجربه نشان می‌دهد که این طرح کافی نیست. در بسیاری از موارد، سن واقعی بازنشستگی ۲ تا ۳ سال زیر سن قانونی بازنشستگی باقی می‌ماند، زیرا مقررات دیگر افراد را به ترک کار تشویق می‌کند. برای مثال در اتریش از هر دو نفر یک نفر با حقوق بازنشستگی از کار افتادگی بازار کار را ترک می‌کند. سوئد در حال حاضر با افزایش شدید تعداد کارگران مسنی که مرخصی استعلاجی طولانی‌مدت گرفته‌اند مواجه است. در جا‌های دیگر، مانند فرانسه و بلژیک، استحقاق دریافت مزایای بیکاری - بدون هیچ گونه تعهدی برای جستجوی فعال برای شغل جدید - به این معنی است که افراد مسن‌تر گاهی اوقات می‌توانند مستقیماً از وضعیت بیکاری به بازنشستگی تبدیل شوند.

۳) افزایش منابع تأمین مالی بازنشستگی از طریق افزایش نرخ مشارکت و افزایش مالیات. هلند، دانمارک و اسرائیل بهترین سیستم‌های بازنشستگی جهان را دارند. در مورد هلند، صرفه‌جویی و کاهش بدهی در کنار افزایش مشارکت افراد مسن از طریق افزایش امید به زندگی، راهکار‌هایی بوده که برای کاهش بحران بازنشستگی مورد استفاده قرار گرفته است. در اسرائیل افزایش سطح دارایی‌های صندوق‌های بازنشستگی خصوصی، کاهش وابستگی به منابع عمومی و کاهش بدهی‌های دولت جزو راهکار‌های تقویت صندوق‌های بازنشستگی بوده است.

راهکاری که مدیرکل بیمه اجتماعی وزارت کار مطرح کرده، پیشنهاد رادیکال دو سیاستمدار آلمانی به یونان برای حل بحران مالی این عضو اتحادیه اروپا بود. این سیاست مداران به جزایر هم اکتفا نکردند و پیشنهاد کردند آکروپلیس را هم بفروشد. اگرچه فروش اماکن تاریخی یونان به نظر شوخی می‌رسید، اما این اتفاق در مورد برخی جزایر یونان به وقوع پیوست.

فروش جزایر یونان بخشی از سیاست خصوصی‌سازی دولت در دوران بحران اقتصادی بود. سال ۲۰۱۵ در بحبوحه بحران مالی و احتمال خروج یونان از اتحادیه اروپا و کشور‌های عضو واحد پولی یورو، یونان ۱۴ فرودگاه، چندین هتل، چند شرکت حوزه انرژی و چند بندر را در فهرست فروش قرار داد. نکته جالب توجه این بود که یونان برای خریداران محدودیت تابعیت در نظر نگرفته بود و شرکت‌ها و اشخاص خارجی هم قادر به خرید این اموال و دارایی‌ها بودند. جانی دپ ستاره هالیوود یک جزیره خالی از سکنه یونان به مساحت ۰/۲ کیلومتر مربع را به قیمت ۴/۲ میلیون یورو خرید. یک شرکت آلمانی هر ۱۴ فرودگاه یونان را که در لیست فروش قرار داشت، خریداری کرد. همین الان یونان جزو معدود کشور‌های عضو حوزه شنگن است که با خرید ملک، تابعیت یونانی را به خارجی‌ها اعطا می‌کند.

ایران هم می‌تواند از بحران صندوق‌های بازنشستگی نجات پیدا کند؟

رئیس پیشین صندوق بازنشستگی کشوری معتقد است این بحران در ایران قابل حل است هرچند ممکن است زمان‌بر باشد. اسلامیان می‌گوید «یکی دو ساله نمی‌شود مشکل را درست کرد؛ ما باید مبنا را درست کنیم. همانطور که این بحران در چند دهه ایجاد شده ممکن است چند دهه هم طول بکشد که درست شود.»

او یکی از راهکار‌ها را بورسی شدن شرکت‌های صندوق‌های بازنشستگی خوانده است. اسلامیان می‌گوید «شرکت‌های صندوق‌های بازنشستگی می‌توانند بروند در بورس و سهام بورس را اداره کنند به جای اینکه چندین هزار نفر را  در هولدینگ‌ها استخدام کنند.» این مدیر سابق صندوق بازنشستگی کشوری می‌گوید ورود صندوق‌ها به رقابت‌های خصوصی سازی شرکت‌های دولتی راه حل نیست.