بمب تزار؛ قوی ترین سلاح هسته ای ساخته شده در تاریخ

رویداد۲۴ حسین فلاحی: بمب هسته‌ای تزار، بزرگترین و قوی‌ترین بمب هسته‌ای است که تاکنون در جهان ساخته شده است. بمب تزار در اکتبر ۱۹۶۱ در مجمع الجزایر نوایا زملیا منفجر شد.

اتحاد جماهیر شوروی بمب تزار را می‌سازد

آزمایش بمب تزار نمادی از تشدید تنش بین شوروی و ایالات متحده در اوج جنگ سرد بود. پس از آن که نشست ژوئن ۱۹۶۱ در وین، بین نیکیتا خروشچف، رهبر شوروی و جان اف کندی، رئیس جمهور آن زمان ایالات متحده، به طرز بدی پیش رفت، خروشچف تصمیم گرفت با نشان دادن قدرت نظامی شوروی، از جمله پایان دادن به توقف غیررسمی آزمایشات هسته‌ای که هر دو کشور از اواخر دهه ۱۹۵۰ حفظ کرده بودند، ناامیدی خود را برطرف سازد.  

بیشتر بخوانید: بمب افکن رادارگریز B-۲۱ Raider

از سرگیری آزمایش‌ها به محققان تسلیحات شوروی فرصتی داد تا ایده‌ای را که برای ساخت بمب هیدروژنی غول‌پیکر داشتند، آزمایش کنند، بمبی که بسیار بزرگ‌تر از قوی‌ترین سلاح‌های موجود در زرادخانه ایالات متحده، از جمله بمب‌های اتمی بود.

در منطق ترسناک جنگ هسته‌ای همه جانبه، داشتن یک بمب H با بازده بالا از نظر تئوری منطقی بود. به گفته نیکولای سوخوف، یکی از همکاران ارشد مستقر در وین و وابسته به مرکز مطالعات منع گسترش تسلیحات هسته‌ای جیمز مارتین در موسسه مطالعات بین المللی میدلبری در مونتری، کالیفرنیا در آن زمان، موشک‌هایی که قادر به حمله به کشور‌های دوردست بودند، هنوز در مراحل ابتدایی پیشرفت خود قرارداشتند و اتحاد جماهیر شوروی بمب افکن‌های استراتژیک زیادی نداشت. در مقابل، ایالات متحده انواع مختلفی از هواپیما‌ها را در اختیار داشت که می‌توانستند از پایگاه‌های نزدیک به خاک شوروی حمله کنند.

سوخوف از طریق ایمیل توضیح می‌دهد: «بنابراین، اگر بتوانید فقط یک، دو یا سه بمب را تحویل دهید (بسازید)، برای قدرتمند شدن بهتر خواهد بود.».

اما محققان شوروی این ایده را به حد افراط رساندند. در ابتدا، آن‌ها نقشه ساخت یک سلاح ۱۰۰ مگاتنی با سطح تشعشع بالا را در سر داشتند، اما پس از ابراز نگرانی رهبری سیاسی اتحاد جماهیر شوروی در مورد پیامد‌های رادیواکتیو ناشی از چنین انفجاری، به قدرت انفجاری کمی بیش از نیمی از آن رضایت دادند.

سوخوف گفت: «در نتیجه، ریزش بسیار محدود بود؛ بسیار محدودتر از چیزی که می‌توان انتظار داشت. با این حال، موج ضربه واقعا قوی بود ؛ سه بار زمین را دور زد.»

این در حالی بود که مقامات ژاپنی بالاترین سطح تشعشع را در آب باران کشف کردند که تا به حال کشف کرده بودند  و همچنین یک "ابر نامرئی از خاکستر رادیواکتیو" که در سراسر اقیانوس آرام به سمت شرق حرکت کرد و سپس از کانادا و منطقه دریاچه‌های بزرگ ایالات متحده عبور کرد. اما دانشمندان آمریکایی به مردم اطمینان دادند که بیشتر ریزش‌های رادیواکتیو بمب تزار در استراتوسفر باقی می‌ماند و تا زمانی که به زمین می‌رسد به تدریج رادیواکتیویته خود را از دست می‌دهد.

آزمایش بمب تزار

در ۳۰ اکتبر ۱۹۶۱، بمب افکن Tu-۹۵ شوروی مجهزبه این بمب ویژه به سمت نوایا زملیا، مجمع جزایری دورافتاده در اقیانوس منجمد شمالی پرواز کرد. این مکانی بود که اتحاد جماهیر شوروی اغلب از آن برای آزمایش‌های هسته‌ای استفاده می‌کرد. به همراه این هواپیما یک هواپیمای کوچکتر مجهز به دوربین فیلمبرداری و ابزاری برای نظارت بر نمونه‌های هوا و ریزش هسته‌ای به پرواز درآمد.

اما این فقط یک آزمایش هسته‌ای معمولی نبود. به قسمت زیرین هواپیما یک بمب گرما هسته‌ای وصل شده بود که آنقدر بزرگ بود که در داخل محل معمولی بمب داخلی قرار نمی‌گرفت. طول این دستگاه استوانه‌ای ۲۶ فوت (۸ متر) و وزن آن نزدیک به ۵۹۵۲۵ پوند (۲۷ تن) بود.

 بمب هسته‌ای izdeliye ۶۰۲ ("مورد ۶۰۲") نام داشت، اما با نام مستعار بمب تزار (Tsar Bomba) که روسی‌ها آن را پادشاه  بمب‌های هسته‌ای می‌نامند در تاریخ ثبت شده است. این نام اغراق آمیز نبود. تخمین زده می‌شود که بازده بمب تزار  تقریباً ۵۷ مگاتن بوده است، یعنی حدود ۱۵۰۰ برابر قدرت ترکیبی بمب اتمی‌ای که هیروشیما و ناکازاکی را در طول جنگ جهانی دوم ویران کردند.

بمب تزار در آن روز در سال ۱۹۶۱، با چتر نجات رها شد تا فرود آن کند باشد و به بمب افکن،   خدمه و هواپیما‌های ناظر آن زمان فرصتی برای فرار بدهد. هنگامی که بمب غول پیکر سرانجام در حدود ۱۳۰۰۰ فوتی (۴ کیلومتری) بر فراز هدف خود منفجر شد، انفجار آنقدر قوی بود که همه چیز را در شعاع ۲۲ مایلی (۳۵ کیلومتری) نابود کرد و ابر قارچی ایجاد کرد که تقریباً ۲۰۰۰۰۰ فوت (۶۰ کیلومتر) ارتفاع داشت. بر اثر انفجار بمب تزار، در شهر‌های شوروی در فاصله ۱۰۰ مایلی (۱۶۰ کیلومتر) خانه‌های چوبی ویران شدند و سازه‌های آجری و سنگی آسیب دیدند.

پس از سال‌ها فراموشی در مورد آزمایش بمب تزار، در آگوست ۲۰۲۰ شرکت انرژی هسته‌ای دولتی روسیه Rosatom فیلمی قدیمی را در یوتیوب منتشر کرد که نمای هوایی از انفجار و ابر قارچی بلندی را که ایجاد کرده بود را به تصویر می‌کشید.

یک فیلمبردار اهل شوروی که این رویداد را ضبط کرده بود، بمب را مثل ایجاد یک فلاش قدرتمند در افق توصیف کرد و پس از مدتی طولانی صدای ضربه‌ای از راه دور، نامشخص و سنگین را شنید که انگار زمین کشته شده است. این انفجار به قدری قوی بود که موج ضربه آن باعث شد هواپیمای رهاسازی فوراً از ارتفاع ۳۲۸۱ فوتی (۱ کیلومتری) سقوط کند. با این خلبان کنترل هواپیما را دوباره به دست گرفت و هواپیما را به سلامت به پایگاه خود بازگرداند.

ابر قارچی ایجاد شده پس ازآزمایش بمب تزار به ارتفاع ۴۰ مایل (۶۴ کیلومتر)

بمب تزار، بمبی که باید خیلی از آن ترسید

آزمایش بمب تزار در ایالات متحده خبرساز شد، اما مقامات دولتی تحت تأثیر نمایش کابوس‌آمیز تخریب هسته‌ای قرار نگرفتند. همانطور که تام دیمرلی، روزنامه‌نگار هوانوردی نوشته است، ایالات متحده دارای حلقه‌های دفاعی متحدالمرکز، از رادار هشدار اولیه گرفته تا هواپیما‌های جنگنده و موشک‌های زمین به هوا بود، که موفقیت بمب‌افکن شوروی در اولین حمله را دشوار می‌کرد. همچنین وسیله‌ای به بزرگی بمب تزار برای هواپیمایی که آن را رها کرد خطرناک بود، به طوری که در هنگام آزمایش آن به خدمه Tu-۹۵ فقط ۵۰-۵۰ شانس زنده ماندن داده شد.

این نقشه از شهر پاریس منطقه تخریب کاملی را نشان می‌دهد که در صورت انفجار بمب تزار بر فراز آن رخ می‌دهد. دایره قرمز نشان دهنده شعاع تخریب کل ۲۲ مایل (۳۵ کیلومتر) است. دایره زرد شعاع گلوله آتشین ۲.۱ مایل (۳.۵ کیلومتر) را نشان می‌دهد.

رابرت استندیش نوریس، کارشناس ارشد سیاست هسته‌ای در فدراسیون دانشمندان آمریکایی، از طریق ایمیل توضیح می‌دهد که ایالات متحده "گزینه بمب بزرگ را بررسی کرد و تصمیم گرفت که نه. " او می‌گوید از نظر تئوری هیچ محدودیتی برای بزرگ بودن بمب‌های هیدروژنی وجود ندارد. در صورت استفاده، [بمب تزار]به وضوح تعداد زیادی از مردم را می‌کشد. دقت به یک گزینه تبدیل شد و اگر آن را به نصف ارتقا دهید، می‌توانید بازده را تا ضریب هشت کاهش دهید. این کاری است که ما انجام دادیم و شوروی نیز از آن پیروی کرد.»

پاول پودویگ در ایمیلی توضیح می‌دهد: «همه فهمیدند که برای اینکه یک سلاح عملی باشد، خیلی بزرگ است.» از نظر پودویگ که یک تحلیلگر قدیمی تسلیحات هسته‌ای است که با سازمان ملل متحد و برنامه‌های مطالعات امنیت ملی در دانشگاه‌های پرینستون و استنفورد کار کرده، از نقطه نظر قدرت تخریب، استفاده از چندین سلاح کوچکتر از یک سلاح بزرگ کارآمدتر است.

بمب تزار در نهایت به یک کنجکاوی وحشتناک عصر هسته‌ای تبدیل شد. پودویگ می‌گوید: هیچ دستگاه دیگری از این نوع ساخته نشد. در عوض، اتحاد جماهیر شوروی در مسیر دیگری حرکت کرد. چند سال پس از آزمایش بمب تزار، طراحان موشک شوروی با سوخت مایع به موفقیت بزرگی دست یافتند و راه را برای تولید موشک‌های استراتژیک باز کردند که می‌توانستند برای مدت طولانی آماده پرتاب شوند و در سیلو‌های محافظت شده پنهان شوند.

«در حدود سال‌های ۱۹۶۴-۱۹۶۵، اتحاد جماهیر شوروی قاطعانه به سمت تأکید بر موشک‌های بالستیک قاره‌پیما [موشک‌های بالستیک قاره‌پیما، که می‌توانند چندین کلاهک را حمل کنندد و هرکدام به هدف متفاوتی حمله کنند]روی آورد که معمولاً ۶۰ تا ۶۵ درصد نیروی استراتژیک آن را تشکیل می‌داد. سوخوف توضیح می‌دهد که تا اواسط دهه ۱۹۹۰، زمانی بود که ذخیره این بمب‌ها تقریباً به ۵۰ درصد کاهش یافت. در دهه ۱۹۷۰، تنها ۵ درصد از زرادخانه هسته‌ای شوروی به شکل بمب‌هایی بود که می‌توانستند با هواپیما پرتاب شوند.