مرجع تقلید کیست؟

رویداد۲۴ الهام عندلیب‌مقدم: «مرجع تقلید» مجتهدی است که تعدادی از شیعیان از او تقلید می‌کنند؛ یعنی اعمال دینی خود را طبق نظر فقهی و فتوای آن فرد انجام می‌دهند، همچنبن وجوهات شرعی خود را به او و یا نمایندگان او پرداخت می‌کنند.

پیروی کردن از مرجع تقلید را «تقلید» و پیروان مرجع تقلید را «مقلد» نامند.

شرایط مرجعیت

مرجعیت، بالا‌ترین جایگاه مذهبی اجتماعی در جامعه شیعه و در بین شیعیان دوازده امامی است. رسیدن به این جایگاه به شرایطی زیر بستگی دارد:

• مرد باشد
• حلال‌زاده باشد
• بالغ باشد
• عاقل باشد
• عادل باشد
• شیعه دوازده امامی باشد
• مجتهد باشد
• از مجتهدان دیگر از نظر علمی برتر باشد

وظایف مرجع تقلید

مهم‌ترین وظیفه مرجع تقلید، صدور فتوا در امور دینی و مذهبی است. مرجع تقلید احکام خداوند را از قرآن و روایات استخراج کرده و در کتابی تحت عنوان «رساله توضیح المسائل» در اختیار مقلدان خود می‌گذارد.

بیشتر بخوانید:  داستان حضرت آدم

وظیفه مرجعیت منحصر به فتوا دادن نیست. معمولا مراجع تقلید از اساتید معروف حوزه‌های علمیه هستند و حوزه‌های علمیه با نظارت آنان اداره می‌شود.

منابع مالی مرجعیت

نهاد مرجعیت از نظر مالی متکی بر اداره موقوفات، سهم امام، کمک‌های مردمی، نذورات شخصی و سایر وجوهات شرعی است.

این تمرکز مالی یکی از عوامل قدرت مراجع محسوب می‌شود. مراجع تقلید از این اموال در اداره حوزه‌های علمیه، تبلیغات مذهبی، رسیدگی به مستضعفان و امور عام‌المنفعه استفاده می‌کنند.

قدرت و نفوذ مراجع تقلید

نفوذ اجتماعی یک مرجع تقلید ناشی از تعداد مقلدان اوست. مراجع تقلید معمولا دارای نفوذ فراوانی در میان مردم بوده‌اند و گاه نظرات آنان در خصوص مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، باعث تحریکاتی در میان پیروان آنان شده است. جنگ علیه روسیه،‌ قیام تنباکو، نهضت مشروطه، انقلاب اسلامی در ایران و انقلاب عشرین در عراق را می‌توان جزء مهم‌ترین تاثیرات مراجع تقلید شیعه عنوان کرد.

«ساموئل بنجامین» که فرستاده آمریکا به ایران بود گفته بود: «مهم‌ترین مجتهد تهران با اینکه برای رفت و آمد از قاطر استفاده می‌کند و یک خدمتکار بیشتر ندارد، ولی با یک کلمه می‌تواند شاه را از سلطنت براندازد.»

«محمد رشیدرضا» عالم اهل سنت در جایی گفته است: «هیچ‌یک از علمای اهل سنت چه به تنهایی و چه گروهی، قدرت کلام مجتهدان شیعه به‌خصوص تحصیل‌کردگان حوزه نجف را ندارند.»

انتخاب مرجع تقلید

مقام مرجع تقلید انتصابی نیست و معمولا شیعیان با پرس‌و‌جو از عالمان دینی، افرادی را که دارای این صلاحیت هستند، شناسایی می‌کنند. مهم‌ترین شرط احراز این جایگاه، برتری علمی نسبت به سایر مجتهدین است.

 جایگاه مجتهد در صدر اسلام

پیامبر (ص) برخی از اصحاب خود را جهت تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین های اطراف می فرستاد. رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز مانند گذشته ادامه داشت و فقیهان بسیاری در مکتب امامان، تربیت شدند. در دوره امامان به دلیل دسترسی به امام و محدود بودن مسائل مورد نیاز، مردم مسائل خود را از امامان می‌پرسیدند و در واقع قبل از این که مجتهدی به درجه اجتهاد رسیده باشد از ائمه اطهار (ع) تقلید می‌کردند؛ ولی در همان زمان نیز امامان به برخی افراد عالم اجازه اجتهاد و فتوا داده بودند. این امر نشان می‌دهد که فتوا دادن از سوی فقیه و تقلید و پیروی از او، در عصر پیامبر (ص) و امامان (ع) نیز مطرح بوده است.

جایگاه مجتهد از قرن هفتم به بعد

از قرن هفتم هجری قمری، اجتهاد، معنای دیگری به خود گرفت و به معنای تلاش در جهت استنباط احکام شرعی از منابع و دلائل فقه اسلامی بود.

نجف اشرف مرکز علمی مراجع تقلید

برخی پژوهشگران می‌گویند اولین دوره مرجعیت متنفذ و فراگیر در بین شیعیان با «محمد حسن اصفهانی نجفی» معروف به «صاحب جواهر» (درگذشته ۱۲۶۶ق) و در حوزه علمیه نجف آغاز شد. او شاگردان بسیاری در ایران داشت که مروج فتاوای او بودند. بعد از صاحب جواهر نیز مرجعیت شیعه هم‌چنان در عراق و حوزه علمیه نجف مستقر بود و نجف اشرف، مرکز علمی شیعه قرار گرفت و اغلب مجتهدان بزرگ در آن‌جا به تحصیل پرداختند.

مراجع تقلید جامعه شیعی و ایران

با توجه به گستره جغرافیایی تشیع، در هر دوره معمولا چندین مرجع تقلید وجود داشته است و تنها در موارد معدودی، فقط یک مجتهد در میان اکثریت شیعیان جهان به عنوان مرجع تقلید عام شناخته می‌شده است. اکثر مراجع تقلید در عراق و در شهرهای نجف، کربلا و‌ سامرا ساکن بوده‌اند و مراجع تقلید ایران در شهرهای قم،‌ مشهد،‌ اصفهان و‌ تهران سکونت داشته‌اند.

مراجع تقلید معمولا با عناوین محترمی چون« آیت الله العظمی» و «آیت الله» خوانده می‌شوند. از مشهورترین مراجع تقلید متأخر می‌توان از محمدحسن نجفی مشهور به صاحب جواهر، شیخ مرتضی انصاری، سید محمدحسن شیرازی، آخوند خراسانی، عبدالکریم حائری یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین بروجردی،‌ سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی و سید روح‌الله خمینی نام برد.

آغاز مرجعیت چه زمانی بود؟

اگرچه بحث بر سر ادوار تاریخی گذشته در نگاه مورخان می‌تواند متفاوت باشد، اما برخی پژهشگران حوزه علمیه نجف را نخستین دوره مرجعیت دانسته‌اند. البته این اشاره به نخستین دوره مرجعیت متنفذ و فراگیر در بین شیعیان دارد. اولین شخص نیز محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر (درگذشته ۱۲۶۶ق) نام داشت. وی نخستین کسی بود که قضاوت براساس تقلید را جایز دانسته و در ایران نیز طرفدار و شاگرد داشت.