رویای برادر حسین؛ آیا بستن تنگه هرمز مهم است؟ | همه آنچه باید در مورد سناریوهای بستن باریک‌ترین شاهراه جهان بدانید

رویداد۲۴ | فاطمه کریمخان: تنگه هرمز ۱۶۷ کیلومتر طول دارد و عرض آن بین ۹۶ تا ۳۶ کیلومتر در مناطق مختلف متغییر است، باریک‌ترین بخش قابل کشتی‌رانی آن حدود ۵۴ کیلومتر است. تنگه هرمز دارای یک کانال سه کیلمتری قابل کشتی‌رانی برای کشتی‌های ورودی و یک کانال سه کلومتری برای خروج کشتی‌ها است. تمام کشتی‌هایی که از این مسیر عبور‌ می‌کنند یا از آب‌های سرزمینی ایران‌ می‌گذرند یا از آب‌های سرزمینی عمان. یک سوم کل تولید گاز طبیعی جهان و یک چهارم کل مصرف نفت جهان از این تنگه عبور‌ می‌کند.

چرا از اهمیت تنگه هرمز کاسته نمی‌شود؟

نقش کشورهای خلیج فارس روزبه‌روز در تولید گاز طبیعی افزایش پیدا‌ می‌کند. گاز طبیعی بیشتر برای گرم کردن و تولید برق استفاده می‌شود، اما استفاده از آن به عنوان سوخت حمل و نقل هم در حال گسترش است. این سوخت آلایندگی کمتری دارد، هزینه‌اش کمتر است و هر مخزن آن انرژی بیشتری نسبت به مخزن هم‌اندازه بنزین تولید‌ می‌کند. گاز طبیعی به راحتی از طریق خط لوله حمل می‌شود، اما بیشتر حمل و نقل‌های بین‌قاره‌ای آن از طریق کشتی انجام می‌شود که نیاز به تبدیل به گاز طبیعی مایع (LNG) با خنک کردن آن تا دمای منفی ۲۶۰ درجه فارنهایت دارد. صادرات گاز طبیعی از خلیج فارس از طریق تنگه هرمز با تانکرهای LNG انجام می‌شود.

کشورهای خلیج فارس علاوه بر این که صاحب حدود نیمی از نفت خام اکتشاف شده در جهان هستند بیش از ۴۰ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را هم در اختیار دارند و سهم بازار جهانی آنها از تولید گاز مایع به طور مداوم در حال رشد است. قطر با سومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان و چندین پروژه صادرات LNG در حال ساخت، ممکن است به زودی جای اندونزی را به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده LNG  در جهان بگیرد. ایران دومین ذخایر بزرگ جهان را در اختیار دارد؛ گرچه که توسعه این ذخایر به دلیل مسائل فنی، قراردادی و سیاسی به تعویق افتاده است.

تنگه هرمز همچنین محل عبور روزانه ۲۰ میلیون بشکه نفت است که معادل سی درصد کل نفتی است که از طریق دریا جا‌به‌جا‌ می‌شود. مقصد عمده این نفت هند و چین است، اما اروپا، به ویژه ایتالیا، و آمریکا هم بخشی از این نفت را خریداری‌ می‌کنند. در مجموع روزانه نیم میلیون بشکه از نفت عبوری از خلیج فارس به سمت آمریکای شمالی‌ می‌رود، حدود یک میلیون بشکه از آن به سمت اروپا‌ می‌رود، کمتر از نیم میلیون بشکه به آفریقا‌ می‌رود، دو میلیون بشکه به هند، و چهار و نیم میلیون بشکه به چین‌ می‌رود، شش و نیم میلیون بشکه هم به باقی کشورهای آسیایی صادر‌ می‌شود. مقصد بخشی از نفت و گازی که از این تنگه‌ می‌گذرد مشخص نیست بنا بر این جمع اعداد به بیست میلیون بشکه‌ نمی‌رسد.

در طول سال‌های گذشته برخی از کشور‌ها تلاش کرده‌اند از طریق ساخت خط لوله و مسیر‌های جایگزین از مقدار نفت و گازی که از این تنگه‌ می‌گذرد بکاهند تا در صورت بروز مشکل در تنگه هرمز تجارت جهانی به خطر نیافتد، اما این تلاش‌ها تاثیر قابل ملاحظه ای بر کاهش اهمیت تنگه هرمز نداشته است.

آیا بستن تنگه هرمز ممکن است؟

برای طولانی مدت نه! تنگه هرمز را‌ نمی‌توان برای مدتی طولانی مسدود کرد، اما حتی مسدود شدن کوتاه مدت آن هم‌ می‌تواند خطر جدی برای بازارها و همین طور امنیت جهان داشته باشد. اگر کشوری بخواهد تنگه هرمز را ببندد، در واقع در برابر نیروی دریایی آمریکا و اروپا که در تنگه هرمز حضور دارند اعلان جنگ کرده است. به سختی‌ می‌توان تصور کرد که نیرویی دریایی در جهان بتواند در برابر نیروی دریایی آمریکا به تنهایی مقاومت کند. با این وجود، مسیر بستن تنگه هرمز اگر توسط ناوهای عظیم آمریکایی انجام نشود، توسط هزاران بمب دریایی، پهپاد، پهپاد انتحاری، قایق‌های تندرو و سلاح‌های دیگری از این دست انجام خواهد شد. غرق کردن کشتی‌ها در تنگه هرمز هم یکی از مسیرهایی است که‌ می‌تواد عبور از این تنگه را با اختلال رو به رو کند، تجربه ای که در جریان جنگ ایران و عراق یک بار رخ داده است و با بکسل و خارج کردن کشتی غرق شده در دریا توسط نیروی دریایی آمریکا بی نتیجه مانده است. به هر حال، هر چند بستن کامل تنگه ممکن نباشد، ناامن کردن قابل ملاحظه مسیر‌ می‌تواند بر عبور و مرور کشتی‌ها از این منطقه و در نتیجه بازار‌های جهانی تاثیر گذار باشد.

جیم متیس، وزیر دفاع آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۳، در زمان وزارتش از برنامه‌ای برای مین‌زدایی تنگه هرمز رونمایی کرد. از آنجا که امکان غرق کردن تانکرهای تجاری نفت از طریق حملات هوایی بسیار دور از نظر است، وزارت دفاع آمریکا به این جمع‌بندی رسیده است که هر تهدیدی علیه کشتی‌رانی در این منطقه از طریق مین‌های دریایی خواهد بود و برای سناریوهایی که مین‌زدایی در آن لازم است آماده شده است.

وینسنت لومر، تحلیل‌گر انرژی که برای شبکه داب انرژی‌ می‌نویسد معتقد است که در آمریکا بین این که تنگه هرمز واقعا برای چه مدت‌ می‌تواند بسته باشد اختلاف نظر وجود دارد، برخی تحلیل‌گران خوش‌بین معتقد هستند که هیچ دولتی در منطقه‌ نمی‌تواند بیش از سه روز تنگه هرمز را بسته نگه دارد در حالی که بر خی دیگر اعتقاد دارند در صورت بسته‌شدن تنگه هرمز تمیز کردن مسیر و بازگشایی تا زمان رسیدن به ترافیک معمول این تنگه‌ می‌تواند سه ماه زمان ببرد.

اگر تنگه هرمز بسته شود چه‌ می‌شود؟

تأثیر بسته شدن تنگه هرمز بر قیمت‌های جهانی نفت خام به وضوح بستگی به مقدار نفتی که روزانه از تنگه خارج‌ می‌شود و همین طور مدت زمان بسته بودن تنگه خواهد داشت.

اگر تنگه هرمز تنها برای چند روز به روی ترافیک تجاری بسته می‌شود، تأثیر آن بر عرضه جهانی نفت نسبتا کم خواهد بود، اما کاملا ممکن است که در نتیجه چنین اتفاقی قیمت نفت تا صد دلار در هر بشکه و حتی بیشتر هم صعود کند، با این حال به محض باز شدن تنگه قیمت نفت به همان رقم قبلی باز خواهد گشت.

در حال حاضر روزانه ۲۰ میلیون بشکه نفت از تنگه عبور‌ می‌کند، اگر تنگه بسته شود، خط لوله‌های زمینی عربستان‌ می‌تواند تا حدود چهار میلیون از این مقدار را به صورت زمینی به بنادر دیگر منتقل کند و از آن جا صادر کند. علاوه بر این مقدار قابل ملاحظه ای نفت خام اعلام نشده روی دریا وجود دارد که در صورت بسته شدن موقتی تنگه هرمز‌ می‌تواند به بازار سرازیر شود و تاثیر شوک بسته شدن تنگه را جبران کند.

اگر تنگه هرمز برای مدتی طولانی، مثلا برای یک ماه و نیم بسته شود، و بعد از آن ترافیک به وضعیت قبلی برگردد، بازارهای نفتی در کوتاه مدت‌ نمی‌توانند کاهش عرضه را جبران کنند و قیمت نفت به شکل قابل ملاحظه ای افزایش پیدا خواهد کرد. اما بعد از باز شدن تنگه، به دلیل افزایش عرضه قیمت دوباره کاهش پیدا‌ می‌کند یا این که بخشی از نفت تولید شده به ذخایر استراتژیک خارج از منطقه منتقل‌ می‌شود.

در صورت بسته شدن طولانی مدت تنگه هرمز، برداشت از ذخایر استراتژیک نفت روی دریا یا در انبارها افزایش پیدا خواهد کرد و این مساله به ذخایر نفت فشار بیشتری وارد خواهد کرد. کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی‌ می‌توانند در ماه اول توقف عبور کشتی‌ها از تنگه هرمز، تا ۱۴ میلیون بشکه در روز نفت خام از ذخایر خود آزاد کنند. در ماه دوم، این رقم به زیر ۱۳ میلیون بشکه خواهد رسید و فشار بیشتری به بازارها و همین طور به ذخایر نفت خام وارد خواهد کرد و البته قیمت نفت هم افزایش قابل ملاحظه‌ای را تجربه خواهد کرد. یک مرکز مطالعات استراتژیک سعودی به نام مرکز ملک عبدالله معتقد است در صورت بروز چنین وضعیتی قمیت نفت‌ می‌تواند تا ۳۰۰ دلار در هر بشکه افزایش پیدا کند.

اگر آن طور که بدبین‌ترین تحلیل گران تصور‌ می‌کنند، تنگه هرمز برای مدت سه ماه بسته شود، و در جریان یک رویارویی نظامی تمام عیار، زیرساخت‌های تولید نفت در سر تا سر خلیج فارس با آسیب جدی رو به رو شود، قیمت نفت افزایش پیدا‌ می‌کند و تا زمانی که رکود اقتصادی بعدی رخ ندهد، کاهش نخواهد یافت. آسیب به تاسیسات تولید نفت‌ می‌تواند اختلال جدی و طولانی مدت در تولید، ذخیره و صادرات نفت ایجاد کند که به سرعت قابل جبران نخواهد بود.