محمدرضاشاه پهلوی در مجلس سنا

رویداد۲۴ |مجلس سنا، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نهاد‌های حکومتی، نقش کلیدی در ساختار سیاسی جوامع مختلف ایفا کرده است. این نهاد، که در نظام‌های گوناگون نام‌های متفاوتی به خود گرفته است، به عنوان یک اتاق تفکر، نهاد تعدیل‌کننده و عنصری پایدار در برابر تغییرات سریع و ناپایدار سیاسی عمل کرده است. فلسفه‌ی وجودی سنا بر این اصل بنا شده است که حکومت نباید صرفا به خواست‌های آنی اکثریت یا گرایش‌های زودگذر سیاسی وابسته باشد، بلکه باید در تصمیم‌گیری‌های خود عنصر تجربه، حکمت و ثبات را نیز لحاظ کند.

ریشه‌های این نهاد را می‌توان در دوران باستان، به ویژه در امپراتوری روم، جست‌و‌جو کرد. اما سنا تنها در روم باقی نماند، بلکه به تدریج در نظام‌های حکومتی گوناگون، چه در دوران فئودالی اروپا و چه در نظام‌های مدرن دموکراتیک، جایگاهی ویژه یافت. از سوی دیگر، نمونه‌هایی از مجالس مشابه را می‌توان در تاریخ ایران نیز یافت، به ویژه در دوران پهلوی که نهاد مجلس سنا برای مدتی در ساختار حکومتی کشور گنجانده شد. اما چرا اصولا چنین نهادی در حکومت‌ها ایجاد شد؟

ریشه‌های تاریخی سنا: چگونه شکل گرفت؟

سنا، در معنای ابتدایی خود، یک نهاد مشورتی بود که توسط گروهی از افراد مجرب، متنفذ و دارای دانش حکومتی اداره می‌شد. این مفهوم به‌ویژه در تمدن‌های باستانی که حکومت نیازمند ثبات و استمرار بود، اهمیت داشت. شاید یکی از نخستین نمونه‌های رسمی این نهاد، سنای روم باشد که از دل سنت‌های حکومتی اولیه‌ی این امپراتوری شکل گرفت.

سنای روم: نخستین نمونه‌ی تاثیرگذار

سنای روم، که به نوعی اولین سنای واقعی در تاریخ محسوب می‌شود، در دوران پادشاهی روم تأسیس شد و در دوران جمهوری نقش پررنگ‌تری به خود گرفت. در ابتدا، این نهاد متشکل از گروهی از بزرگان و نخبگان جامعه بود که به عنوان مشاوران پادشاه عمل می‌کردند. با گذشت زمان و ورود به دوران جمهوری، سنا قدرت بیشتری یافت و به یکی از مهم‌ترین نهاد‌های تصمیم‌گیری در امپراتوری روم تبدیل شد.

در سنای جمهوری روم، که اعضای آن عمدتاً از طبقه‌ی پاتریسین‌ها (اشراف‌زادگان) بودند، تصمیمات کلان کشور اتخاذ می‌شد. سنا نه‌تنها نقش نظارتی بر کنسول‌ها (حاکمان اجرایی روم) داشت، بلکه سیاست خارجی، مدیریت بودجه و راهبری جنگ‌ها را نیز بر عهده می‌گرفت. هرچند در دوران امپراتوری، سنا تا حدی تحت‌الشعاع قدرت امپراتور قرار گرفت، اما همچنان به عنوان نهادی با نفوذ در سیاست‌گذاری کشور باقی ماند.

بیشتر بخوانید: محمدرضاشاه پهلوی در مراسم تاسیس کاخ جوانان

تجربه‌ی سنای روم نشان داد که وجود یک نهاد متشکل از افراد باتجربه و خبره می‌تواند از تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده و ناپایدار جلوگیری کند. این الگو بعد‌ها در شکل‌گیری مجالس اعیان در اروپا و دیگر نقاط جهان تأثیرگذار شد.

تداوم سنت سنا در قرون وسطی و مدرن اولیه

پس از فروپاشی امپراتوری روم، سنت مجلس اعیان در برخی از حکومت‌های اروپایی باقی ماند. در دولت‌شهر‌هایی مانند ونیز و فلورانس، مجامع مشابهی شکل گرفت که در آنها نخبگان و اشراف نقش اساسی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی داشتند. در انگلستان نیز مجلس اعیان (House of Lords) ایجاد شد که نقشی مشورتی و تعدیل‌کننده در برابر مجلس عوام ایفا می‌کرد.

در دوران مدرن، کشور‌هایی مانند فرانسه، آلمان و ایالات متحده آمریکا به ایجاد نظام‌های دموکراتیک دو‌مجلسی روی آوردند که در آنها سنا یا مجلس اعیان به عنوان بازوی نظارتی و مشورتی در کنار مجلس نمایندگان عمل می‌کرد. این ساختار با هدف ایجاد توازن در قدرت و جلوگیری از تصویب قوانینی که صرفاً بر پایه‌ی هیجانات سیاسی شکل می‌گرفت، طراحی شد.

سنا در دموکراسی‌های مدرن

با شکل‌گیری دموکراسی‌های مدرن، بسیاری از کشور‌ها دریافتند که وجود یک مجلس بالا ضروری است تا قوانین قبل از اجرا مورد بررسی و بازنگری قرار گیرند. در ایالات متحده، مجلس سنا به گونه‌ای طراحی شد که هر ایالت، صرف‌نظر از جمعیت آن، دو نماینده در سنا داشته باشد. این موضوع باعث شد تا قدرت ایالت‌های کوچک‌تر در برابر ایالت‌های پرجمعیت حفظ شود.

در کانادا، سنای این کشور به عنوان یک نهاد مشورتی و اصلاحی در کنار مجلس عوام عمل می‌کند. در فرانسه، سنا بیشتر به عنوان نماینده‌ی دولت‌های محلی و مناطق عمل کرده و نقش اجرایی ندارد، اما همچنان بر روند قانون‌گذاری نظارت دارد.
تفاوت میان این سنای مدرن با نمونه‌های تاریخی آن در این است که امروزه بسیاری از سنا‌ها از روش‌های دموکراتیک برای انتخاب اعضای خود بهره می‌برند، در حالی که در گذشته این نهاد غالباً در اختیار طبقات حاکم بود.

سنای ایران

در ایران، ایده‌ی تاسیس سنا نخستین‌بار در جریان مشروطیت و قانون اساسی ۱۲۸۵ شمسی مطرح شد. در این قانون، تشکیل مجلس سنا در کنار مجلس شورای ملی به عنوان بخشی از نظام دو‌مجلسی کشور در نظر گرفته شد. اما به دلیل تحولات سیاسی، این نهاد عملا تا سال ۱۳۲۸ شمسی ایجاد نشد. درواقع نخستین دوره مجلس سنا در تاریخ در ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ همزمان با مجلس شانزدهم ملی گشایش یافت و آخرین دوره آن در ۱۳۵۴ افتتاح شد.

با تاسیس مجلس سنا در دوران محمدرضا شاه پهلوی، قرار بر این شد که این نهاد دارای ۶۰ عضو باشد که نیمی از آنها را شاه منصوب می‌کرد و نیم دیگر را مردم انتخاب می‌کردند. از نظر تئوریک، مجلس سنا قرار بود به عنوان نهادی مشورتی و نظارتی عمل کند و مصوبات مجلس شورای ملی را مورد بررسی قرار دهد. اما در عمل، به دلیل قدرت متمرکز در دربار و سلطه‌ی شاه بر فرآیند‌های سیاسی، مجلس سنا نتوانست نقشی مستقل ایفا کند.

در سال ۱۳۵۷ و با وقوع انقلاب اسلامی، مجلس سنا منحل شد و جای خود را به یک نظام تک‌مجلسی داد. تجربه‌ی سنا در ایران نشان داد که اگر چنین نهادی فاقد استقلال باشد، نمی‌تواند به‌عنوان یک نهاد تعدیل‌کننده عمل کند و به ابزاری برای تایید تصمیمات قدرت مرکزی تبدیل خواهد شد.