قطار "بازگشت نخبگان و مهاجران به ایران" سرعت گرفت/ بازگشت حدود ۷۰۰ نخبه+جدول و آمار تحلیلی

رویداد۲۴-«حسن روحانی» از همان روزهای ابتداییِ در دست گرفتنِ سکان دولت، یکی از برنامه‌های اصلی خود در حوزه علمی و فناوری را توقفِ خروج نخبگان از کشور و تلاش برای بازگشت محققان ایرانی اعلام کرد. حال با این سوال مواجه هستیم که آیا دولت نخستِ روحانی، موفق به تحقق بخشیدن به این وعده و بازگردادنِ مغزهای فراری به کشور شد یا خیر؟ با نگاهی به آمارهای موجود به این پاسخ می‌رسیم که در ۴ سال اخیر، مهاجرت نخبگان جهتِ معکوس به خود گرفته و اکنون شاهد سیر صعودی بازگشت مغزها به کشور هستیم.ترسیم شرایط "خروج نخبگان"؛ به عبارتی "فرار مغزها" و یا همان "هجرت فرهنگی علمی" پیش از دولت یازدهم، یادآور روزهای سخت و آمارهای تلخی است که یا فرد مهاجرت را انتخاب می‌کرد و یا مهاجرت او را. شاهد بودیم در سال‌هایی که کشور دچار خودزنی اقتصادی شده بود و با سرعت و شتاب در جهت عکسِ توسعه‌ پیش می‌رفت، دانشمندان و نخبگان، "رفتن" را به "ماندن" ترجیح  دادند.

موج بازنشسته کردن اجباری اساتید و هیات علمی در سال ۸۵
افزایش فرار مغزها و ناامیدی از ماندن در دهه ۸۰

سال ۱۳۸۵ را کسی از یاد نمی‌برد؛ سالی که به بهانه "زدودن دانشگاه‌ها از عوامل نفوذ لیبرال و سکولار غرب" موجی از بازنشسته شدن اجباری اساتید و هیات علمی دانشگاه‌ها به راه افتاد. پس از آن بود که برخی کارشناسان، سیاست‌های این چنینی را از عوامل افزایش فرار مغزها و ناامیدی از ماندن در کشور دانستند. در آن اثنا بنیاد ملی نخبگان اعلام کرد که ۳۰۸ تن از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترین‌های آزمون سراسری سالهای  ۸۲ تا ۸۶ به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند.

ایران در دهه ۸۰ ، درصدر کشورهای مهاجرفرست قرار گرفت

در این بین درآمدِ بیشتر، امید به آینده، امکانات تحصیلی، تحقیقی و پژوهشیِ مناسب و اشتغال را می‌توان از مهمترین عوامل مهاجرت نخبگان به خارج از کشور برشمرد. مهاجرتی که در دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰، ایران را در صدر کشورهای مهاجر فرست قرار داد، اکنون اما شرایط متفاوت از قبل شده است.

مهاجرت وارونه نخبگان ایرانی
دولت روحانی، مغزهای فراری را به کشور بازگرداند

«حسن روحانی» از همان روزهای ابتداییِ در دست گرفتنِ سکان دولت، یکی از برنامه‌های اصلی خود را در حوزه علمی و فناوری، توقفِ خروج نخبگان از کشور و تلاش برای بازگشت محققان ایرانی اعلام کرد. حال با این سوال مواجه هستیم که آیا دولت نخستِ روحانی، موفق به تحقق بخشیدن به این وعده و بازگردادنِ مغزهای فراری به کشور شد یا خیر؟ با نگاهی به آمارهای موجود به این پاسخ می‌رسیم که در ۴ سال اخیر، مهاجرت نخبگان جهتِ معکوس به خود گرفته و اکنون شاهد سیر صعودی بازگشت مغزها به کشور هستیم.

می‌توان از ۴ سال نخستِ دولت روحانی به عنوان دوران طلایی بازگشت نخبگان یاد کرد. در حقیقت بازگشت ایرانیان مهاجر، فراهم کردن شرایط مناسب شغلی و تسهیل حضور آنها در ایران و از طرفی نشان دادنِ چراغ سبز به خواسته‌هایشان، نه تنها اعتماد فزاینده‌ای را برای ایران به همراه داشته که آثار اقتصادی – اجتماعی مثبتی نیز برای کشور در بر خواهد داشت.

به نیمه راه رسیدیم
لزوم ادامه روند اعتمادسازی برای نخبگانِ غیرمقیم

این روند هرچند تا نیمه راه پیش رفته، اما باعث شد بدانیم، توانِ بازپس‌گیریِ از دست داده‌هایش را دارد. جلب اعتمادِ نخبگانی که از سر ناامیدی و برای دسترسی به شرایط بهتر، مجبور به ترک موطن خود شدند، کاری بس سخت است، اما تلاش‌های دولت یازدهم، موجب جلب اعتمادِ تعدادی از این افراد شده و بسیاری دیگر نیز در صف انتظار برای بازگشت هستند؛ آن هم بازگشتی با افتخار.

اظهارات معاون امور بین‌الملل و تبادل فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری نیز گواه بر همین مدعاست؛ او بر سیر صعودیِ بازگشت نخبگان و متخصصان به کشور صحه می‌گذارد و در گفت‌وگو با ایلنا، می‌گوید: «طرح همکاری با "متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم"، از دو سال پیش با همکاری بنیاد نخبگان آغاز شد. در این مدل، نخبگان با کمک بنیاد نخبگان و معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری خدمات و امکاناتی را دریافت می‌کنند که بتوانند مشابه مدل فعالیتی را که در خارج از کشور داشته‌اند، در داخل کشور نیز راه‌اندازی کنند.»

امکان برگزاری کنفرانس و ایجاد شرکت دانش بنیان برای مهاجران
گذراندن ۴۵ روز دوره آموزشی به جای سربازی

وی ادامه می‌دهد: «همچنین برای استاد یا محققی که بمنظور  دیدار با خانواده به ایران می‌آید، از طرفی شرایطی فراهم شده که بتواند چند ساعتی در دانشگاه‌ها حضور پیدا کرده و سخنرانی و یا کنفرانسی نیز برگزار کند.از طرفی این امکان ایجاد شده است که کار تحقیقاتی مشارکتی انجام داده و حتی  شرکت دانش بنیان ایجاد کند. بنابرین انواع مدل‌ها در این طرح پیش بینی شده است.»

این مقام مسئول معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به موانع همکاری این نخبگان و متخصصان با نهادهای کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: «به طور مثال؛ یکی از موانع و ابهاماتی که بر سر راه بازگشت این افراد وجود دارد، سربازی آنهاست که خوشبختانه توانستیم طرح نظام وظیفه تخصصی که قبلا در بنیاد ملی نخبگان برای نخبگان داخل داشتیم، به نخبگان ایرانی خارج از کشور نیز تسری دهیم. یعنی این افراد به جای گذراندن سربازی، فقط 45 روز دوره آموزشی می‌گذرانند و بعد از آن نیز پروژه مرتبط با حوزه تخصصی‌شان تعریف می‌شود و حدود 13-14 ماه مشغول این طرح خواهند بود.

بیرنگ همچنین با اشاره به پروسه طولانی فرایند جذب این افراد در دانشگاه‌ها، هیات علمی شدن و تایید مدرک‌شان، می‌گوید: «یک شخص از یک محیط به لحاظ تحقیقاتی در سطح بالا با امکانات خوب بازگشته، اما می‌بیند که یک سال در انتظار فرایند جذبش است که این روند موجب توقف کارهای تحقیقاتی او می‌شود؛ به علاوه اینکه فرد در آن زمان هیچ درآمدی ندارد و با مشکل بیمه هم مواجه است.»

پوشش بیمه و حقوق در سال نخست
تعریف پسادکتری در دانشگاه ها و پژوهشگاه های برتر

او در ادامه، یکی از نقاط قوت طرح مشترک با بنیاد نخبگان را تحت پوشش قرار دادن افراد پس از بازگشت در سال نخست عنوان می‌کند و می‌گوید: «افرادی که بازمی‌گردند را تا یکسال از نظر بیمه و حقوق پوشش خواهیم داد؛ به گونه‌ای که در همان بدو ورود، برای آنها دوره پسادکتری در یکی از دانشگاه‌ها یا پژوهشگاه‌های برتر کشور تعریف می‌شود و در این زمان فرصت دارند که کارهای تایید مدرک و جذب را انجام داده و توانمندی‌هایشان را اثبات کند، بنابراین در طول این یکسال حقوقشان را بنیاد ملی نخبگان و گرنت پژوهشی (وام بلاعوض) و بیمه را نیز ما تقبل کردیم، از سوی دیگر برای ایجاد شرکت دانش‌بنیان، یکی از پارک‌های فناوری برتر کشور در زمان کوتاهی فضایی برای کسب و کار  آنها ایجاد می‌کند. در اینجا هم یکسال تحت حمایت معاونت علمی و فناوری هستند تا بتوانند شرکت دانش بنیان خود را ایجاد کنند.»

بازگشت ۶۷۳ نخبه و متخصص به ایران در ۲ سال اخیر
راه اندازی ۴۰ شرکت دانش بنیان

معاون امور بین الملل و تبادل فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری همچنین در ادامه به آمار بازگشت نخبگان به کشور طی دو سال اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید:«۱۲۶ نفر در سال اول اجرای طرح، به کشور بازگشتند، البته این آمار غیر از آنهایی است که به کشور می‌آیند و سمینار و یا کنفرانس برگزار می‌کنند و باز می‌گردند؛ چرا که تعداد اینها بسیار زیاد است. همچنین در سال دوم طرح، ۴۵۰ نفر بازگشتند و در مجموع طی ۲ سال و ۳ ماه، ۶۷۳ نفر به ایران بازگشتند و مشغول به کار هستند. سال گذشته توسط همین تعداد، ۴۰ شرکت دانش بنیان ایجاد شده است.»

آغاز محدودیت برای بازگشت مهاجران به دلیل استقبال زیاد
تمرکز بر جذب نخبگان ایرانی از ۱۰۰ دانشگاه اول دنیا

این مقام مسوول همچنین از ایجاد محدودیت برای جذب افرادی که درخواست بازگشت به کشور را دارند، خبر می‌دهد و می‌گوید: «با توجه به محدودیت‌های منابع و از سوی دیگر با توجه به استقبال خوب تحصیل‌کردگان مقیم خارج از کشور از این طرح، از ابتدای امسال سختگیری را برای ورودی این سیستم خیلی زیاد کردیم و تمرکزمان را در جذب نخبگان ایرانی ۱۰۰ دانشگاه اول دنیا گذاشته‌ایم.»

او در ادامه با انتقاد از بکار بردن واژه "فرار مغزها" درباره مهاجرت تحصیل‌کردگان، آن را شعاری عنوان می‌کند و می‌گوید: «این سوال مطرح می‌شود که آیا کسی که می‌رود تا در خارج از کشور درس بخواند، فرار کرده و یا مهاجرت کرده است؟ گزارش سال ۹۵ پژوهشگاه مطالعات فناوری که بر پایه رفرنس‌ها و منابع معتبر خارجی منتشر شده، نشان می‌دهد؛ آمار خروج از کشور برای ادامه تحصیل، زیر متوسط جهانی است.»

وزیر علوم: جلوی فرار مغزها را گرفتیم
بازگشت ۱۰ تا ۱۵ درصد بورسیه ها به کشور

این تغییرات در حالی ایجاد شده که همچنان از گوشه و کنار صحبت‌هایی درباره بحران فرار مغزها در ایران مطرح است که وزیر علوم این ادعاها را رد می‌کند و می‌گوید: «جلوی فرار مغزها را گرفته ایم.» محمد فرهادی در گفت‌وگویی که به تازگی با خبرنگار ایلنا داشته، درباره اظهارات برخی مبنی بر افزایش فرار مغزها در طی چند سال اخیر تاکید کرده است؛ «در دولت یازدهم به خوبی توانستیم نخبگان را ساماندهی کنیم و اتفاقاً در این زمینه ما فرآیند برعکس داشتیم، به این معنا که نخبگان و فارغ‌التحصیلان ایرانی پس از گذراندن دوره تحصیلی‌شان در خارج از کشور به وطن بازگشتند.»

فرهادی ضمن اشاره به اینکه ۱۰ تا ۱۵ درصد بورسیه‌هایی که به خارج از کشور رفته بودند به کشور  بازگشته‌اند، گفت: «بازگشت اشخاصی که بورسیه تحصیلی شده‌اند، قطعا با تاخیر رو به رو خواهد بود و این نادرست است که عنوان کنیم؛ فرار مغزها صورت گرفته است.»

بازگشت ۱۴۰۰ دانشمند در سه سال گذشته به ایران
دولت یازدهم موفق عمل کرد

وزیر علوم گفت: «هنگامی می‌گوییم؛ فرار مغزها صورت گرفته که شخصی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بورسیه شده و تا سه سال بعد از اتمام تحصیلات خود به کشور بازنگردد. بسیاری از دانشمندان ایرانی به کشور رفت‌وآمد می‌کنند و می‌توانم بگویم ۱۴۰۰ مورد در این زمینه طی سه سال گذشته اتفاق افتاده است. دولت یازدهم تلاش خوبی برای استفاده از مغزها داشته و تاکنون هم در این امر موفق بوده است.»

گزارش های معتبر بین المللی چه می گوید؟
ایران جزو کشورهای نرخ بالای ارسال مهاجر نیست

در کنار اظهارات مسولان، مراجعه به آمار و داده‌های معتبر بین‌المللی نیز حائز اهمیت است؛ چرا که این آمارها حاکی از آن است که تحلیل‌هایی که بعضا در خصوص شرایط بحرانی کشور در حوزه‌هایی مانند مهاجرت نخبگان و فرار مغزها مطرح می‌شود، اغلب مبتنی بر برداشت‌های شخصی بوده است. براساس گزارش‌های معتبر بین المللی، ایران جزو کشورهای با نرخ بالای ارسال مهاجر محسوب نمی‌شود و نرخ مهاجرت کشور در مقایسه با میانگین ۲/۳ درصدی جهانی پایین‌تر و کمتر از نصف آن است؛ به گونه‌ای که براساس داده‌های سازمان ملل در سال ۲۰۱۵، رتبه ایران از نظر تعداد مهاجر ارسالی، در بین سایر کشورها ۵۴ است که رتبه پایینی محسوب می‌شود.

(کشورهایی با رتبه بالاتر و مهاجرپذیرتر در مقابل کشورهایی با رتبه پایین تر و مهاجرفرست تر)
(ایران رتبه 107 را در سال 2016 دارد)

ایران در مهاجرت، رتبه ۱۰۷ از ۲۲۲ را داراست‌
آمریکا، آلمان، کانادا؛ مقاصد اصلی تحصیل کردگان ایرانی

جایگاه ایران از نظر شاخص خالص مهاجرت، در سال 2016 از میان 222 کشور جهان در میانه جدول و در رده 107ام قرار گرفت که به این معناست؛ جمعیت ایران از محل مهاجرت (اعم از ورودی و خروجی) دستخوش تغییر چشمگیری نمی‌شود، اما 106 کشور با رتبه بالاتر از ایران با مهاجرت از سایر کشورها دچار افزایش جمعیت می‌شوند و لازم به ذکر است؛ کشورهای توسعه یافته (آمریکا، آلمان، کانادا و ...) مقاصد اصلی مهاجران ایرانی محسوب می شوند.

ایران جزو ۲۵ کشور اصلی پذیرنده مهاجر محسوب می شود
تعداد کل مهاجران ایرانی قابل ملاحظه نیست

در مقابل از نظر مهاجرپذیری، ایران همواره جزو کشورهای با رتبه بالا بوده، بطوریکه در سال ۲۰۱۵ جزو ۲۵ کشور اصلی پذیرنده مهاجر محسوب می‌شده است. از نظر تعداد کل مهاجران، ایران در بین ۲۰ کشور با بیشترین تعداد مهاجر قرار ندارد و در مقایسه با سایر کشورها، تعداد کل مهاجران ایرانی قابل ملاحظه نیست، گرچه بیش از نیمی از مهاجران ایرانی به کشورهای OECD دارای تحصیلات دانشگاهی هستند، ولی براساس آمار، ایران از نظر تعداد مهاجران با مدرک دانشگاهی نسبت به کل افراد با تحصیلات دانشگاهی در کشور، در مقایسه با سایر کشورها دارای نسبتی بسیار پایین بوده و در گروه کشورهای با میانگین پایین مهاجرت در دسته بندی OECD قرار می‌گیرد که این امر می‌تواند ناشی از نفوذ و گسترش بالای تحصیلات دانشگاهی و آموزش عالی در ایران در سالهای اخیر نیز باشد.

پدیده فرار مغزها در ایران فاقد هرگونه سندیت است

بررسی آمارها نشان می‌دهد که تعداد مهاجران تحصیل‌کرده (افراد دارای مدرک دانشگاهی) و نسبت آنها از کل تحصیل‌کردگان داخل کشور، در مقایسه با سایر کشورها بسیار پایین است. بنابراین با استناد آمار نهادهای معتبر بین‌المللی می‌توان اینگونه گفت که پدیده فرار مغزها در ایران فاقد هرگونه سندیت است. در واقع نرخ درصد مهاجرت افراد تحصیل‌کرده به کل تحصیل‌کردگان موجود در ایران (حدود 4 درصد) از بسیاری از کشورهای با وضعیت توسعه مشابه و نیز کشورهای پیشرفته کمتر است.

تعداد کل دانشجویان خارجی ایرانی در سال ۲۰۱۵، ۴۸ هزار نفر بود
  مهندسی، علوم پایه و ریاضیات؛ رشته‌های پرمتقاضی برای تحصیل در خارج

تعداد کل دانشجویان خارجی ایرانی در سال ۲۰۱۵، ۴۸ هزار نفر بوده که ضمن پایین بودن نسبی در مقایسه با اقتصادهای نوظهور، نشان از جابجایی کمتر از ۱۰ هزار دانشجوی ایرانی جدید در هر سال است. در مجموع دانشجویان ایرانی تمرکز بسیار بالایی در رشته‌های فنی و مهندسی، علوم پایه و ریاضیات دارند و طبق آمار موجود بیش از ۷۵ درصد دانشجویان ایرانی در آمریکا در این رشته‌ها یا علوم انسانی و اجتماعی مشغول به تحصیل هستند.

تحصیل نخبگان در خارج کشور امری مسلم، طبیعی و پسندیده است، اما بازگشت افراد پس از تحصیل است که مهم قلمداد می شود. حال با توجه به آمار رو به رشد بازگشت نخبگان و متخصصان به کشور مدیریت، ساماندهی و نگهداشت چنین افرادی که بار دیگر فعالیت در ایران و خدمت به کشورشان را ترجیح داده و بازگشته اند، بیش از پیش احساس می شود.

از طرف دیگر باید توجه داشت که اتکا به اقتصاد نفتی، از کارایی نخبگان می کاهد و برای جلوگیری از خروج آنها، نیازمند اکوسیستمی برپایه اقتصاد دانش بنیان هستیم؛ اقتصادی که افراد در آن تولید ثروت کنند و به ایده پردازی روی آورند. بنابرین ایجاد چنین امکانات و ظرفیت هایی از سویی اعتلا و پیشرفت ایران را بیش از این به همراه خواهد داشت و از طرفی دیگر سایر گروه ها و متخصصان نیز برای بازگشت مشتاق تر خواهند شد.

گزارش: مهتاب چابک