سقوط هواپیمای اوکراینی

رویداد۲۴ پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین که از تهران به مقصد کی‌یف در حال حرکت بود در ۱۸ دی ۱۳۹۸ (۸ ژانویه ۲۰۲۰) ساعت ۶:۱۹ صبح، کمی پس از برخاستن از فرودگاه امام خمینی هدف دو موشک تور متعلق به پدافند هوایی سپاه پاسداران شد که باعث شد این هواپیما در نزدیکی شاهدشهر استان تهران سقوط کند.

واکنش ابتدایی ایران به سقوط هواپیمای اوکراینی

همهٔ ۱۷۶ سرنشین این پرواز جان باختند. مقامات ایران ابتدا علت سقوط را نقص فنی اعلام کردند اما یکی از رسانه‌های خارجی خبری مطرح کرد که نشان می‌داد هواپیما بر اثر شلیک موشک سقوط کرده است.

ابوالفضل شکارچی سخنگوی نیرو‌های مسلح ایران خبر شلیک موشک را خط نفاق خواند و حسام الدین آشنا نیزآن را بازی روانی در رسانه‌های معاند خواند و به کسانی که شلیک موشک سخن می‌گفتند، هشدار داد.

عابدزاده رئیس سازمان هواپیمایی کشوری نیز نشست خبری ترتیب داد و در آن هرگونه شلیک موشک را تکذیب کرد و گفت اصلا چنین چیزی ممکن نیست. رضا جعفرزاده، سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری ایران (Iran CAO) نیز احتمال برخورد موشک را تکذیب کرد.

سایت سفارت اوکراین نیز در خبری که در پرتال خود منتشر کرد، از نقص فنی هواپیما نوشت اما لحظاتی بعد آن خبر را از خروجی سایت خود حذف کرد. همین اقدام باعث شد تردیدها بیشتر شود. دولت اوکراین ۵۳ نمایندهٔ خود را برای کمک به تحقیقات در این زمینه به ایران اعزام کرد که این گروه شامل مقامات دولتی، بازرسان و نمایندگان یوآی‌اِی بودند. آنها گفتند ایران با تأکید بر اینکه علت سقوط «نقص فنی بوده» و «خودمان بررسی کنیم»، قصد نداشته به تیم تخصصی‌شان اجازه ورود بدهد.

در همین حین نشست خبری سخنگوی دولت نیز برگزار شد و علی ربیعی نیز به شدت شلیک موشک را دروغ دشمنان نظام خواند و از رسانه‌ها خواست به چنین شایعاتی دامن نزنند. در روز بعد، مقامات اطلاعاتی آمریکایی اعلام کردند که تصاویر ماهواره‌های شناسایی مادون قرمز مستقر در فضا با اطمینان شلیک و نزدیک شدن دو موشک سطح به هوا به بدنهٔ هواپیما را نشان می‌دهد. پس از آن مقامات دفاعی انگلیس، ارزیابی آمریکایی‌ها در مورد برخورد موشک را تأیید کردند.

پس از این اعلام نظرها نخست‌وزیر کانادا، جاستین ترودو در یک نشست خبری با حضور رسانه‌ها اعلام کرد که هواپیما توسط یک موشک ایرانی ساقط شده‌است.

علی ربیعی بار دیگر این سخنان را «عملیات روانی دولت آمریکا» توصیف کرد. پس از آن خبرگزاری نسیم نزدیک به سپاه پاسداران خبری منتشر کرد که بر مبنای آن اعلام شد که  «در شب حادثه هواپیما دچار اشکال فنی بوده و مهندس ایرانی که پیش‌بینی حادثه را می‌کرده اجازهٔ پرواز را نداده بود، اما مهندس اوکراینی ایرلاین مخالف کرده‌است و از این رو فقط همان موتور هواپیما آتش گرفته‌است.»

باشگاه خبرنگاران جوان، سخنان ترامپ و ترودو را شیادی بویینگ برای سود بیشتر خواند و نوشت: «این کار نمونه‌ای مثال‌زدنی از شیادی بازار بورس برای ثبت در تاریخ به شمار می‌رود. با این شعبده هم رسوایی ترامپ در عراق برای چند روزی تحت‌الشعاع قرار گرفت و هم بوئینگ از ورشکستگی نجات یافت.»

تایید شلیک موشک سپاه به هواپیمای اوکراینی

با وجود همه تکذیب‌ها در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۸ یعنی سه روز بعد از حادثه، شلیک موشک به پرواز ۷۵۲ توسط ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران تأیید شد. در بیانیه ستاد کل نیرو‌های مسلح آمده بود که «خطای انسانی غیرعمد در تشخیص شی پرنده» دلیل شلیک موشک بوده است.

در این بیانیه چنین آمده است: «پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی(ره) حرکت نموده و هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می‌گیرد که در این شرایط بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیر عمد، هواپیمای مذکور مورد اصابت قرار گرفته که متأسفانه موجب به شهادت رسیدن جمعی از هموطنان عزیز و جان باختن تعدادی از اتباع خارجی می‌گردد.» این نخستین بار بود که یک نهاد رسمی شلیک به هواپیمای اوکراینی را تایید می‌کرد.

بیشتر بخوانید: سوالات جدیدی درباره شلیک به هواپیمای اوکراینی/ از قرارگاه پدافند ایران چه می‌دانیم؟

انتشار فیلم شلیک ۲ موشک به هواپیمای اوکراینی

هنگامی که خبر شلیک تایید شد، اتفاق دیگری رخ داد. در تاریخ ۲۴ دی فیلمی منتشر شد که نشان می‌داد تنها یک شلیک نبوده بلکه دو شلیک به فاصله چند ثانیه به هواپیما شده است. ویدئویی که در شبکه‌های مجازی منتشر شد که برخورد دو موشک به هواپیما را نشان می‌داد.

نیویورک تایمز با بررسی کارشناسان خود، صحت این ویدئو را با پیدا کردن تقریبی مکان ضبط و تطبیق آن با دیگر ویدئوها تأیید کرد. در این ویدئو، دو موشک به فاصله ۳۰ ثانیه از یکدیگر به هواپیما برخورد می‌کند؛ بنابراین این ویدئو نشان می‌دهد که اولین فیلمی که از برخورد موشک با هواپیما پیشتر منتشر شده، صحنه برخود دومین موشک و چندین ثانیه پس از برخورد و انفجار اولین موشک بوده‌است.

پس از آن در تاریخ ۱۳ بهمن ۱۳۹۸ خبرگزاری اطلاعات و اخبار مستقل اوکراین «مکالمات برج مراقبت فرودگاه تهران در روز ساقط شدن هواپیمای اوکراینی» را منتشر کرد. این فایل صوتی حاوی این اطلاعات بود که برج مراقبت از طریق خلبان پرواز «آسمان» در جریان شلیک موشک و ساقط شدن هواپیمای اوکراینی قرار گرفته بود. این یعنی سازمان هواپیمایی ایران در جریان چنین مکالمه‌ای بوده است. با این حال آنها به جای توضیح، از اوکراین گلایه کردند که چرا فایل محرمانه را افشا کرده است.

حشمت الله فلاحت پیشه عضو کمیسیون امنیت ملی درباره مخفی‌کاری در این حادثه اینگونه گفته بود: «بر اساس مقررات نظامی، هیچ گلوله‌ای بدون صورت‌جلسه شلیک نمی‌شود. وقتی پدافند شلیک می‌کند و هواپیمایی سرنگون می‌شود، باید صورتجلسه شود که چرا و چگونه این اتفاق افتاده است؛ بنابراین معتقدم از همان ابتدا در جریان این اتفاق بودند، اما مصاحبه‌هایی که انجام شد، دروغ‌ها و لاپوشانی‌هایی که صورت گرفت به حیثیت کشور ضربه زد.»

نشست خبری سردار حاجی زاده بعد از سقوط هواپیمای اوکراینی

نشست خبری سردار حاجی زاده فرمانده هوافضای سپاه روز ۲۱ دی ۱۳۹۸ یعنی ۳ روز بعد از حادثه برگزار شد. او در این نشست گفت: «اولین سامانه‌ای که در محدوده غرب تهران مستقر می‌شود که این حادثه توسط آن رقم خورده، در اطراف بیدگنه مستقر می‌شود و در چندین مرحله این آماده باش ۳-۳ که بالاترین سطح آماده باش است، به همه شبکه ابلاغ می‌شود. در مراحل مختلف به این سامانه ها از جمله همین سامانه ای که درگیر شده است توسط شبکه یکپارچه اعلام می‌شود که موشک های کروزی به سمت کشور شلیک شده است. در یک یا دو مرحله تاکید می شود که این موشک های کروز در مسیر هستند و آمادگی داشته باشید، یعنی در بالاترین سطح آمادگی قرار دارند و فقط کافی است شاسی را فشار دهید، این سامانه‌ای که درگیر شده و شلیک موشک داشته و پیش‌بینی کردیم مصاحبه‌ای با خود اپراتور صورت بگیرد، اپراتور اظهار می کند چندین بار درخواست کردیم فضای کشور از پرواز خالی شود و اصطلاحا آسمان Clear شود که این در شرایط ۳-۳ طبیعی است که به خاطر برخی ملاحظات عزیزان این کار را دنبال نکرده‌اند، در همان لحظه این سامانه در فاصله ۱۹ کیلومتر با هدفی که کروز تشخیص داده شده، مواجه می‌شود.»

ابهام‌ها پس از این نشست خبری بیشتر شد؛ از جمله اینکه سردار حاجی زاده در توضیحات خود گفت از اپراتوری که شلیک کرده مصاحبه شده که قرار است منتشر شود اما هیچگاه مصاحبه‌ای از اپراتور (فردی که عملیات شلیک را انجام داده) منتشر نشد. همچنین سردار حاجی زاده در توضیحات خود به این نکته اشاره کرد که به خاطر تهدید‌های ترامپ، تمام یگان‌های آفندی و پدافندی به خاطر در آماده‌باش کامل و در بالاترین سطح هشدار بوده‌اند که این موضوع به تمام شبکه پدافند کشور ابلاغ شده است. در چنین شرایطی که سردار حاجی زاده از آن با عنوان شرایط جنگی [شرایط سه سه] نام برد، معمولا پرواز‌ها باید لغو شوند و به گفته سردار حاجی زاده فضا باید «کلیر» شود، اما  اطلاعات سازمان هواپیمایی کشوری نشان می‌داد که هیچ پروازی لغو نشده است. اینکه کدام ارگان در چنین شرایطی باید لغو پرواز‌ها را به سازمان هواپیمایی کشوری اعلام کند و مسئولیت این موضوع با کیست، از جمله مواردی است که تا کنون مشخص نشده است.

بعد از این سخنان شائبه جدیدی پیش آمد و برخی این ادعا را مطرح کردند که مقامات ایران با کلیر نکردن آسمان، از مردم سپر انسانی ساخته است. البته سردار حاجی زاده گفته بود: «ای کاش می‌مردم و چنین حادثه‌ای را شاهد نبودم.یک عمر خود را پیشمرگ مردم کردیم و امروز هم آبروی مان را با خداوند متعال معامله می‌کنیم و در این شرایط سخت حاضر شدیم تا توضیح دهیم.»

سردار حاجی زاده درباره نشست خبری سازمان هواپیمایی کشور نیز گفت آنها بر اساس دانسته‌های خودشان نشست گذاشته بودند و توضیح دادند. این در حالی بود که سازمان هواپیمایی مدعی است آنها از سپاه استعلام گرفته‌اند و موضوع تکذیب شده است. حسن رضایی‌فر مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی همان زمان در مواجهه با این سوال قرار گرفت که «آیا شما از ابتدا از اشتباه سیستم پدافندی و شلیک به هواپیمای اوکراینی خبر داشتید یا خیر؟» و پاسخ داد: «از وقتی که سانحه اتفاق افتاد، اولین اقدامی که انجام دادم این بود که با مقامات ذیربط تماس گرفتم و همه مقامات ذیربط به من این اطمینان را دادند که در مرکز کشور چنین عملیات نظامی انجام نشده است.»

بعد از اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح و نشست خبری سردار حاجی زاده، حسن روحانی رئیس جمهور وقت نیز بیانیه‌ای صادر کرد که در آن اینگونه آمده است: «در این داستان سقوط هواپیما، فقط یک فرد نمی‌تواند مقصر باشد و فقط کسی که شاسی را فشار داده مقصر نیست، دیگرانی هم هستند. این مسئله با صداقت برای مردم بیان شود.»

سردار حسین سلامی فرمانده سپاه پاسداران در جلسه غیرعلنی مجلس دربارهٔ رسیدن خبر اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی در شب عملیات علیه پایگاه‌های آمریکا گفت: «ما خودمان منشأ این فرضیه بودیم که موشک ما، هواپیما را ساقط کرده‌است. اگر ما مطرح نمی‌کردیم هیچ‌کس نمی‌توانست متوجه شود»

بیشتر بخوانید: ماجرای وجود «نفوذی» در جریان شلیک به هواپیمای اوکراینی چیست؟

برگزاری نخستین دادگاه مقصران شلیک به هواپیمای اوکراین

نخستین دادگاه رسیدگی به اتهامات مقصران شلیک به هواپیمای مسافربری در ایران در تاریخ ۳۰ آبان ۱۴۰۰ برگزار شد و با اینکه قرار بود این دادگاه علنی باشد، اما به خبرنگاران اجازه حضور داده نشد و در نهایت قوه قضاییه متنی مشترک به همه رسانه‌ها داد تا آن را منتشر کنند. خانواده قربانیان همزمان با برگزاری این دادگاه به ریاست قاضی ابراهیم مهرانفر در دادگاه نظامی استان تهران تجمع کردند.

برخی از خانواده قربانیان با اشاره به غیرعلنی بودن دادگاه ابراز نگرانی کردند که با توجه به اینکه کسی از محتویات پرونده خبر ندارد، امکان دارد فقط افسران رده پایین محکوم شوند و این اتفاق خوبی نیست.

خانواده قربانیان این حادثه انجمنی به نام «انجمن خانواده قربانیان حمله موشکی به هواپیمای اوکراینی» تشکیل داده‌اند و حامد اسماعیلیون نویسنده ایرانی که فرزند و دخترش را از دست داده به عنوان سخنگوی خود انتخاب کرده‌اند. اسماعیلیون خبر داده که این انجمن از برخی فرماندهان سپاه و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی شکایت کرده است.

خانواده معترضان در این تجمع اعتراضی مقابل دادگاه خواسته‌هایی از قوه قضاییه داشتند؛ از جمله اینکه از رسیدگی به پرونده بدون ابلاغ نظریه کارشناسان خودداری شود. این خواسته‌ها روی پلاکاردهایی که در دست معترضان بود، نوشته شده بود.

ایسنا گزارش کرده که «در جریان قرائت کیفرخواست نیز برخی از اولیای‌دم جانباختگان سانحه هواپیمای اوکراینی و تعدادی از وکلای آن‌ها به بیان نقطه نظرات خود در باب فرآیند دادرسی پرداختند و اظهار داشتند که پرونده به سبب اینکه پس از اعلام نظر کارشناسی به شکات و وکلای آن‌ها ابلاغ نشده است واجد نقص است که قاضی در این بخش خطاب به شکات و وکلای آن‌ها گفت که این ایراد شما وارد است و دادگاه به همین دلیل بخشی از پرونده را برای رفع نقص به دادسرا ارجاع داده است.»

به جز ایران در کانادا نیز دادگاهی تشکیل شد تا به این پرونده رسیدگی شود. در روز ۲۴ ژانویه ۲۰۲۰ (۴ بهمن ۱۳۹۸) دادگاهی در تورنتو براساس شکایت خانواده‌های قربانیان سقوط هواپیما پرونده‌ای تشکیل شد که در آن علیه مقامات ایران همچون سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی اتهاماتی مطرح شد. تیم حقوقی کانادایی به‌دنبال دریافت ۱ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار غرامت از ایران است. این دادگاه شلیک را عمدی خوانده است اما مقامات ایران معتقدند اطلاعات آن دادگاه دقیق نیست.

تصاویر تجمع خانواده قربانیان هواپیمای اوکراینی

بیشتر بخوانید: ابعاد جدید سقوط هواپیمای اوکراینی / آیا اپراتور شلیک پدافند تنها ۱۰ ثانیه زمان داشته است؟

اختلاف بر سر جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده

روز شنبه ۲۸ تیرماه ۱۳۹۹ محسن بهاروند، معاون حقوقی وزارت امور خارجه ایران خبر داد که جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی روز جمعه ۲۷ تیرماه ۱۳۹۹ به فرانسه ارسال شده‌است. او در گفتگویی کوتاه با روزنامه اعتماد گفت «عملیات خوانش» جعبه سیاه در فرانسه از روز دوشنبه ۳۰ تیرماه شروع می‌شود.

به گفته معاون وزیر خارجه ایران، جعبه سیاه توسط مسئولان سازمان هواپیمایی و «یک نفر از قضات» به پاریس برده شده‌است. ولادیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین از انتقال جعبه سیاه به فرانسه استقبال کرده و گفت: «آنان که مقصر این حادثه هستند باید پاسخگوی آن باشند» وی افزود نمایندگانی از اوکراین نیز بر خواندن جعبه سیاه نظارت و همکاری خواهند کرد.

روز پنج شنبه ۲ مرداد ۱۳۹۹ دفتر بررسی و تحلیل ایمنی هواپیمایی کشوری فرانسه از اتمام فراینده بازخوانی جعبه سیاه خبر داد. بهرام قاسمی سفیر ایران در فرانسه نیز اعلام کرد که «جعبه‌های سیاه پس از خوانش در اختیار طرف ایرانی قرار دارد و طبق استاندارد‌های

یوگنی ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین می‌گوید، جعبه سیاه این هواپیما «با موفقیت رمزگشایی» شده و «دخالت غیرقانونی» در این پرواز تأیید شده‌است.

پس از گذشت ۷ ماه از حادثه، تورج دهقانی زنگنه رئیس سازمان هواپیمایی ایران درباره اطلاعات جعبه سیاه هواپیما گفت: «فرایند ثبت اطلاعات در جعبه سیاه ۱۹ ثانیه پس از برخورد موشک اول متوقف شده (پیش از برخورد موشک دوم) و مکالمات در کابین پرواز هنگام برخورد موشک اول، نشان دهنده بروز «مشکل الکترونیکی» در هواپیما است. ثبت اطلاعات و ضبط کننده داده‌های پروازی در زمان ۶:۱۴:۵۶ (۱۹ ثانیه پس از برخورد موشک اول) متوقف شده‌است. تا این زمان تمام متغیر‌های پروازی ثبت شده شرایط عادی داشته و هواپیما تا قبل از این شرایط در شرایط پروازی فنی نرمال بود و در پروفایل پروازی پیشبینی شده قرار داشته‌است. جعبه سیاه ضبط کننده صدای درون کابین تا ۱۹ ثانیه پس از انفجار موشک مکالمات را ضبط کرده‌است. در کابین پرواز سه نفر گروه پرواز حضور داشتند که یکی از آن‌ها معلم بوده که هر سه متوجه شرایط غیرعادی بودند و متناسب با صدای غیرعادی کابین تا آخرین لحظه مشغول کنترل و هدایت هواپیما بودند. معلم خلبان درون کابین برخی راهنمایی‌های لازم را می‌دهد از این مکالمه می‌توان نتیجه گرفت که هواپیما دچار مشکل الکتریکی شده که باعث می‌شود گروه پروازی واحد برق کمکی را روشن بکند و معلم خلبان تشخیص خود مبنی بر فعال بودن هر دو موتور هواپیما را در ثانیه‌های پس از انفجار به خلبانان اعلام می‌کند. انفجار موشک اول باعث آسیب قابل توجهی به هواپیما شده و برخورد قطعاتی ناشی از آن به هواپیما باعث قطع FDR و CVR در مدت زمان ۱۹ ثانیه بعد از آن شده‌است. هیچ صدا یا نشانه‌ای از وضعیت کابین مسافران در صدا‌ها و اطلاعات ضبط شده وجود ندارد و نحوه صحبت و واکنش گروه پروازی نشان از سلامت جسمانی آن‌ها در این لحظات بوده‌است. با توجه به اینکه ضبط صدای کابین در ۱۹ ثانیه بعد از انفجار متوقف شده‌است و حداقل ۲۵ ثانیه بعد از انفجار اول موشک دوم به مجاورت هواپیما رسیده‌است تحلیلی دربارهٔ عملکرد و آثار موشک شلیک شده دوم از اطلاعات جعبه سیاه به دست نیامد.»

وزارت امنیت ترابری و وزارت امور خارجه کانادا اما توضیحات ایران را ناقص توصیف کرد. در بیانیه‌ این وزاتخانه این گزارش را «گزینش‌شده» و «ناقص» توصیف شده و گفتند گفتند ایران تنها «اطلاعاتی را تأیید کرده که ما خود می‌دانستیم. ما از جمهوری اسلامی ایران انتظار داریم روشن کند که چرا در زمانی که آسمان کشور باز بوده، به سوی هواپیما دو موشک شلیک کرده‌است. این همان مسئله مهمی است که کانادا، مردم کانادا و به ویژه خانواده‌های قربانیان بی گناه حادثه می‌خواهند بدانند»

«انجمن خانواده‌های جان باختگان پرواز ۷۵۲» که حامد اسماعیلیون سخنگوی آنهاست، با انتشار بیانیه‌ای گفت: «پرسش مهم ما در این مورد دلایل مربوط به تأخیر در روند پرواز و مکالمات خلبان‌ها در آن یک ساعت، که باید در گزارش لحاظ شود همچنان آشکارا، بی پاسخ مانده‌است»