سخنی با فرمانده انتظامی فراجا؛ آیا با صحنه قتل داریوش مهرجویی و همسرش می‌توان قاتلان را پیدا کرد؟

رویداد۲۴ رایان حسینی: نخستین سوالی که پس از قتل وحشتناک داریوش مهرجویی و همسرش مطرح شد، این بود که «قاتل کیست» و «انگیزه قتل چه بوده است»؛ پاسخ به این سوال اما به این سادگی نیست و نیاز به تحقیقات خاص و پیچیده دارد؛ مگر آنکه اتفاق عجیبی رخ دهد و مسئله بدون تحقیق حل شود. تا اطلاع ثانوی چنین فرضیه‌ای را باید کنار گذاشت و باید به مدارک صحنه جرم و شواهدی که باقی مانده، امیدوار بود. اما دقیقا مشکل اصلی از همین‌جا آغاز می‌شود که وضعیت مدارک و شواهدی که در صحنه جرم باقی مانده، چگونه است؟ چه پروتکل‌هایی در بررسی صحنه جرم وجود دارد و آیا این پروتکل‌ها رعایت شده است؟

رویداد۲۴ برای پاسخ به این سوال به چندین مقاله با موضوع «استاندارد بررسی صحنه جرم» رجوع کرده تا بررسی کند که استانداردهای بررسی قتل داریوش مهرجویی تا چه اندازه با استانداردهای بین‌المللی تطابق دارد. مهمترین مقاله‌ای که مورد استناد قرار گرفته، مقاله مشترک «بررسی صحنه جرم و کشف جرایم از منظر پزشکی قانونی و پلیس علمی» نوشته سهیل یوسفی و علی افتخاری بوده است.

ذکر این نکته ضروری است که این استانداردها در همه کشورها یکسان هستند و تفاوتی نمی‌کند در چه کشوری رخ دهد. یکی از کارآگاهان جنایی در ایران این توضیح را به رویداد۲۴ داده که «همانطور برای رسیدگی به بیمار اورژانس در تمام بیمارستان‌های جهان یک پروتکل ثابت وجود دارد که مثلا ابتدا نبض گرفته شود یا بیمار چگونه در اورژانس بستری شود و ...، درباره بررسی صحنه جرم هم پروتکل‌های بین‌المللی وجود دارد که توسط تیم «CSI» انجام می‌شود.

بهترین مخاطب این مطلب حتما فرمانده انتظامی فراجاست زیرا اتفاقاتی که در این گزارش می‌آید، در زیرمجموعه ایشان رخ داده است؛ ضمن اینکه این نخستین قتل یک شخصیت مشهور در ایران نبوده که اینگونه افراد دست از پا نشناسند تا برای گرفتن عکس یادگاری در صحنه حاضر باشند! آیا فرمانده فراجا از زیرمجموعه تحت فرمان خود خواهند پرسید که دلیل این حجم از افراد غیرضروری در محل وقوع جرم بدون رعایت پروتکل‌های رسمی چه بوده است؟

الف) فضای صحنه جرم کجاست؟

«CSI» در حقیقت مخفف «Crime Scene Investigation» است که معنای بررسی صحنه جرم را می‌دهد که در پروتکل‌های بین‌المللی آن آمده است که مثلا چه افرادی می‌توانند در صحنه جرم حضور داشته باشند؛ مراحل بررسی صحنه جرم چیست؛ در محیط سربسته و سرباز چه باید کرد؛ با پرسنل غیرضروری چه باید کرد؛ چگونه مستندسازی کرد؛ مراحل مستندسازی چیست؛ چگونه و چه زمان می‌توان اشیا را لمس کرد و مواردی از این دست. وقتی پروتکل‌های بین‌المللی بررسی صحنه جرم را مطالعه می‌کنید، آنگاه متوجه می‌شوید که در جریان قتل داریوش مهرجویی چه اتفاقی در حال رخ دادن است و چه بر سر پروتکل‌ها آمده است. برای درک بهتر ماجرا را مرور می‌کنیم.

در تعریف فضای جرم چنین می‌خوانیم: «صحنه جرم سرچشمه حقایق و اطلاعات مربوط به جرم مجرم است و چنانچه به طور صحیح و اصولی مورد بررسی قرار گیرد، ابتدای جاده‌ای است که به مخفیگاه مجرم منتهی می‌شود. در کشور ما اولین افراد صلاحیت داری که از جریان وقوع مرگ‌های مشکوک مطلع می‌شوند ماموران نیروی انتظامی هستند، بنابراین حفاظت از صحنه جرم بر عهده آنان است و ابتدا می‌بایست محدوده صحنه جرم مشخص شود و از آن حفاظت به عمل آید. بهتر است تا حد امکان محدوده وسیعی را انتخاب کرده و در صورت لزوم آن را محدود و کوچک‌تر کرد. این امر نیز به شرایطی از قبیل موقعیت جسد و محدودیت‌های طبیعی بستگی دارد.»

در ادامه همان مطلب می‌خوانیم که جهت حفظ صحنه، به جلوگیری از تردد و دخالت افراد غیرمجاز در صحنه جرم نیاز است، زیرا این افراد «ندانسته» باعث به هم خوردن صحنه جرم، جابجایی و از بین رفتن تمام یا قسمتی از آثار و مدارک جرم می‌شوند.

بگذارید فضای صحنه جرم در جریان قتل مرحوم داریوش مهرجویی را بررسی کنیم؛ طبق قاعده ممکن است که مجرم یا مجرمان از دیوار یا بیرون خانه به داخل آمده‌اند، تمام محوطه خانه و حتی مقابل در ورودی جزو فضای صحنه جرم است و اگر خیلی سخت‌گیرانه نگاه کنیم، کل منطقه یا کوچه جزو همین محدوده است و طبق پروتکل‌ها باید کل محدوده را حصار کشید و  نگهبان گذاشت تا هیچ فرد غیرضروری به آن وارد نشود.

فیلم‌هایی که از صحنه جرم قتل داریوش مهرجویی به طور رسمی منتشر شده، نشان می‌دهد ظاهرا آنچه معنا ندارد پروتکل‌های است که رعایت نشده است و از خبرنگار و روابط عمومی گرفته تا فرمانده انتظامی و تیم حفاظتی آنها همگی با لباس معمولی بدون پوشش مخصوص با کفش در حال راه رفتن در محوطه‌ای هستند که جرم همانجا رخ داده است.

فیلم صحنه جرم قتل داریوش مهرجویی و همسرش

اگر همین یک فیلم برای نمونه تحلیل شود، مشخص خواهد شد که چه بلایی بر سر صحنه جرم رخ داده است. احتمالا به خاطر شهرت داریوش مهرجویی افراد مختلف که در پروتکل‌های رسمی «غیرضروری» محسوب می‌شوند، از روی کنجکاوی همگی به داخل خانه رفته‌اند تا هم ببینند چه اتفاقی رخ داده و هم بعدا این ماجرا را در کارنامه افتخارات خود ثبت کنند! چندین عکس از حضور افراد مختلف که از روی همین فیلم گرفته شده را ببینید:

تصویر شماره ۱ از محدوده جرم

تصویر شماره اول؛ یکی از محدوده‌های صحنه جرم را نشان می‌دهد که حتی کل خانه جزو محدوده جرم مشخص نشده است. در پروتکل‌های می‌خوانیم که در قتل‌های مشکوک حتی دیوارهای اطراف جزو محدوده جرم هستند؛ چنانچه خود پلیس آگاهی تصریح کرده که قاتل یا قاتلان از بیرون به داخل خانه آمده‌اند. در همین تصویر مشخص است که دست‌کم پنج شش نفر با کت و شلوار و لباس‌های غیر استاندارد در صحنه حاضر هستند! البته در خانه وضعیت به مراتب بدتر است.

ب) چه کسانی حق ورود به صحنه جرم را دارند؟

در پروتکل‌های بررسی صحنه جرم حتی افرادی که حق ورود به صحنه جرم را دارند، احصا شده‌اند. در مرحله نخست گفته شده ۱) پزشک قانونی ۲) کارشناس بررسی صحنه جرم ۳) کارشناس تشخیص هویت ۴) کارآگاه و بازرس و ۵) منشی صحنه (برای ثبت دقیق صورتجلسات) حق حضور در صحنه جرم را دارند. این امکان وجود دارد که در مواردی مثل کارشناس بررسی صحنه جرم، افراد از یک نفر بیشتر باشند اما تاکید شده که کمترین میزان پرسنل در صحنه حاضر باشند تا هیچ دستکاری در صحنه به وجود نیاید.

فیلم‌هایی که از صحنه جرم قتل داریوش مهرجویی و همسرش منتشر شده، نشان می‌دهد که دست‌کم  ۴۰ تا ۵۰ در صحنه حاضر هستند که هیچکدام حتی لباس استاندارد به تن ندارند! تصاویری از این افراد را ببینید.

تصویر شماره ۲ از حضور افراد غیرضروری در محل جرم

تصویر شماره ۲ خبرنگار، عوامل فیلمبرداری و چند فرد دیگر در صحنه جرم هستند و در همان محل با فرمانده نیروی انتظامی البرز مصاحبه می‌کنند. احتمالا فرد سمت راست و چپ نفر وسطی، محافظان فرمانده باشند و فرد پشت خبرنگار سرهنگ نیروی انتظامی است. تنها فردی که لباس استاندارد پوشیده، نفر سمت چپ است که شرایط برای تجسس او بسیار دشوار است.

تصویر شماره ۳ از محدوده جرم

تصویر شماره ۳ محدوده بازتری را نشان می‌دهد که افراد دیگری در همان محدوده هستند. آیا این افراد ناخواسته پایشان روی وسایل نمی‌رود؟ اساسا این افراد چه کسانی هستند؟ اگر پروتکل‌های بین‌المللی را که ترم اول دانشگاه پلیس به مامورین CSI آموزش می‌دهند را در نظر بگیریم، حتی حضور فرمانده نیروی انتظامی البرز نیز در آن صحنه بلاوجه، غیرضروری و حتی مخرب است زیرا کسانی که در حال تجسس هستند، تیم زیرمجموعه ایشان هستند نه خود او؛ بنابراین در گام نخست باید اجازه می‌داد تیم زیرمجموعه‌‌اش در فراغ بال و آرامش تجسس و تحقیفات حرفه‌ای کنند و مدارک را جمع‌آوری کنند نه آنکه خود ایشان به همراه یکی دوجین همراه و محافظ و روابط عمومی فراجا و خبرنگار به صحنه جرم وارد شود.

تصویر شماره ۴ از حضور افراد غیرضروری در محدوده جرم

در تصویر شماره ۴  که از فیلم صداوسیما برش خورده، سردار با کفش معمولی (بدون پوشش) و لباس معمولی (لباس مخصوص) روی قسمتی ایستاده که به گفته خودش در همین فیلم «جرم اصلی آنجا واقع شده است»؛ بدتر آنکه به جز سردار خبرنگار و فیلم بردارهم دقیقا روی همان نقطه ایستاده است و همانجا افراد مختلف تردد می‌کنند. تصویر دیگر هم نشان می‌دهد که چه فاجعه‌ ناگواری در بررسی صحنه جرم رقم خورده است.

تصویر شماره ۵ از حضور افراد غیر ضروری در صحنه جرم

تصویر شماره ۵ لحظاتی قبل از تصویر شماره ۴ است؛ لحظه‌ای که خبرنگار و تصویربردارن صداوسیما، دقیقا روی محل جرم راه می‌روند و سپس برای توضیح از سردار دعوت می‌کند روی محل جرم توضیحات لازم را بدهد!

خون‌های روی تصویر دقیقا نشان می‌دهد خبرنگار کجا ایستاده است. اگر فیلم را یکبار دیگر مشاهده کنید، مشخص است بخش زیر پای خبرنگار هم همان بخشی است که خون‌آلود است. بدتر آنکه مسیر تردد تا اتاق خواب (که به گفته فرمانده نیروی انتظامی البرز جایی است که همسر مهرجویی فرار کرده) ادامه می‌یابد و افراد با کفش روی آن صحنه هم راه می‌روند.

تصویر شماره ۶ از اتاق خواب خانه داریوش مهرجویی

در تصویر شماره ۶ کاملا مشخص است که خون روی تخت ریخته شده است؛ یعنی جرم اصلی دیگری آنجا رخ داده است اما افراد بدون رعایت پروتکل‌ها آنجا را هم از دست نداده‌اند و با کفش در حال تردد هستند.

تصویر شماره ۷ از محل قتل داریوش مهرجویی

تصویر شماره ۷ از تصاویر قبلی فاجعه بارتر است. افراد دقیقا پایشان روی مدارک احتمالی است. یعنی حتی ابتدایی‌ترین موارد هم رعایت نشده و فقط برای اینکه زودتر اعلام شود که پرسنل در حال رسیدگی هستند، همه جا سرک کشیده شده و یک نقطه را حتی برای بهم زدن آثار و شواهد از قلم نینداخته‌اند!

تصویر شماره ۸ از محل قتل داریوش مهرجویی و همسرش

در تصویر شماره ۸ نیز مشخص است که فقط یک نفر با لباس استاندارد آن‌هم بدون پوشش سر در صحنه حضور دارد اما افراد دیگری در صحنه هستند؛ بی‌آنکه اعتقادی به پروتکل‌های بررسی صحنه جرم داشته باشند. این تصویر نشان می‌دهد «کف زمین» یکی از موارد مهم بررسی جنایت بوده زیرا با چنین دقتی از آن عکس‌برداری می‌کنند.

همین تصویر که همزمان با حضور خبرنگار صداوسیما و افراد حاضر با سردار ثبت شده، نشان می‌دهد که دقیقا آنها در مرحله بررسی شواهد بوده‌اند؛ این یعنی هیچ یک از مدارک نباید جابجا می‌شده اما در اتفاقی عجیب، گویا حادثه در «مترو» رخ داده که هر کسی می‌آید و می‌رود!

در پروتکل‌های بین‌المللی گفته شده «ماموران تنها یکبار فرصت دارند همه چیز را با دقت بررسی کنند زیرا دیگر ممکن است وسایل جابجا شوند» و به همین دلیل گفته شده در ابتدا فقط و فقط متخصص‌ترین و زبده‌ترین ماموران باید در صحنه حاضر شوند که به زعم «لی‌مون اشنایدر» استاد جرم‌شناسی، آن ماموران «دانشمند قانونی» توصیف شده‌اند زیرا حساسیت و دقتی بیش از سایرین دارند.

در پروتکل‌ها چنین می‌خوانیم: «معولا اولین افسران پلیس که در صحنه جرم حاضر می‌شوند، منطقه هسته مرکزی را امن می‌کنند. منطقه هسته مرکزی آشکارترین قسمت‌های صحنه جرم است که بیشتر مدارک جرم در آن متمرکز شده‌اند و وقتی‌که CSI می‌رسد، منطقه‌ای بزرگتر از هسته مرکزی را مسدود می‌کند چرا که کوچک‌تر کردن اندازه صحنه جرم (اگر لازم شد) آسان‌تر از بزرگتر کردن آن است.»

در ادامه همین بخش پروتکل آمده است که «فشار کسانی‌که در اطراف صحنه جرم به تماشا ایستاده‌اند ممکن است منطقه‌ای را که بعدا CSI تشخیص دهد، جزئی از صحنه جرم است، خراب کند. امن کردن صحنه جرم به معنای ایجاد یک سد فیزیکی با استفاده از نوار‌های صحنه جرم یا دیگر موانع مثل افسران پلیس، اتومبیل‌های پلیس یا خرک‌ها و همچنین بیرون راندن تمام پرسنل غیرضروری از صحنه است. CSI ممکن است منطقه‌ای به نام «منطقه امن» دقیقا آن سوی صحنه جرم ایجاد کند تا کارآگاه‌ان بتوانند آنجا بمانند و بدون نگرانی از معیوب شدن مدارک به بحث درباره موضوعات بپردازند.»

در پروتکل‌های بین‌المللی حساسیت بسیار بالایی روی حضور افراد غیرضروری دارند. هنگام مطالعه این پروتکل‌ها مشخص است که این مسئله چندین بار و در فصول مختلف مورد تاکید قرار گرفته است. «ادموند لوکارد» رئیس جرم‌شناسی دانشگاه لیون در این‌باره می‌نویسد: «جهت حفظ صحنه، به جلوگیری از تردد و دخالت افراد غیر مجاز در صحنه جرم نیاز است، زیرا این افراد ندانسته باعث به هم خوردن صحنه جرم، جابجایی و از بین رفتن تمام یا قسمتی از آثار و مدارک جرم می‌شوند.»

مراحل بررسی صحنه جرم چیست؟

در مراحل بررسی صحنه جرم همچنین گفته شده که اولا تیم «CSI» صحنه را کاملا بررسی کند و سپس بازپرس بخش قضایی مجوز تفتیش و بازداشت مظنونان را بدهد. در مرحله بررسی صحنه نیز حتی تاکید شده «ابتدا و قبل از دست زدن به هر چیزی، باید به «درک درستی از صحنه جرم» رسید بنابراین وقتی‌که یک مامور CSI به صحنه جرم می‌رسد، سریعا «نمی‌پرد» و شروع به بازیابی مدارک در صحنه نمی‌کند، زیرا هدف از قسمت بازشناسی صحنه این است که صحنه درک شود، سپس مدارک بررسی شود»

«ادموند لوکارد» درباره این موضوع می‌گوید: «مامور بررسی CSI ابتدا فقط باید با گوش و چشم و بینی و فقط یک قلم و کاغذ وارد محیط شود و نباید چیزی با خود ببرد تا فقط فضا را درک کند زیرا در مرحله نخست اصلا نباید به هیچ مدرکی دست زد و کسی در محل رفت‌وآمد داشته باشد تا ابتدائا با محیط ارتباط گرفت و پس از آن شروع به بررسی کرد.»

او این مراحل را «طولانی» توصیف می‌کند که قرار نیست بعد از چند دقیقه همه چیز را مشخص کند: «مراحل پردازش یک صحنه جرم «یک فرآیند طولانی و خسته‌کننده» است که با مدارک اثبات کننده و هدف‌دار از شرایط صحنه جرم و جمع کردن هرگونه مدرک فیزیکی که احتماالا بتواند نحوه اتفاق افتادن جرم و شخص مجرم را نشان دهد، سروکار دارد.»

این یعنی حتی برای ماموران حرفه‌ای که فقط آنها باید در صحنه حاضر باشند، پروتکل‌هایی وجود دارد و اصلا قرار نیست سریعا مدارک را بازیابی بکنند، بلکه ابتدا صرفا باید تماشاگر صحنه باشند و صرفا به این فکر کنند چه رخ داده است و بعد از آن تازه مرحله «جمع‌آوری مدارک» را شروع کنند.

آنچنانکه در فیلم‌ها مشخص است کار اصلا به فکر کردن نرسیده و به محض اطلاع، هرکس توانسته در صحنه حاضر بوده است؛ این بدان معناست که متخصص امر اساسا نتوانسته تمرکز کافی را برای مرور آنچه به صورت احتمالی رخ داده داشته باشد زیرا با این حجم از تردد محال است کسی بتواند چنین کاری کند.

در این پروتکل‌ها مبحثی به نام «قاعده طلایی» وجود دارد که عبارت است از اینکه قبل از یادداشت‌برداری و تهیه عکس و کروکی از صحنه جرم، از دست زدن به اشیای موجود در صحنه جرم و جابجایی آن‌ها جدا خودداری شود، چون احتمال دارد دست زدن به اشیا یا جابجایی آن‌ها باعث محو یا به هم خوردن آثار جرم شود و اعاده آن‌ها به وضع اولیه غیر ممکن باشد که این به قاعده طلایی مشهور است.

وقتی این موارد رعایت شد، تازه ماموران می‌توانند مدارک را بررسی کنند؛ بررسی مدارک نیز مراحلی دارد که شامل ۱) یادداشت‌برداری ۲) عکسبرداری ۳) کشیدن کروکی ۴) فیلمبرداری و در نهایت ۵) پاکسازی است و گفته شده پس از طی این مراحل تازه می‌توان اشیا را لمس کرد.

یکبار دیگر فیلم خانه مرحوم داریوش مهرجویی را مرور کنید؛ قتل در نیمه‌شب رخ داده و در اولین ساعات افراد مختلف در صحنه حاضر هستند. مصاحبه امین حیایی و خبرنگاران دیگر دقیقا جلوی در ورودی خانه انجام می‌شود و با روشن شدن هوا، تیم جدید از راه می‌رسند و اتفاقاتی رخ می‌دهد که به هر چیزی شباهت دارد جز بررسی صحنه جرم!

اگر فیلم خانه مرحوم داریوش مهرجویی و همسرش را دیده‌اید، یکبار دیگر پس از خواندن این مطلب آن را ببینید و سوالاتی دیگر را از خود بپرسید؛ سوالاتی نظیر اینکه چرا جای تخصص خالی است؟ چرا در یک نهاد تخصصی که اتفاقا به شکل ویژه برای چنین اتفاقاتی تاسیس شده، چنین خطاهای محرزی انجام داده است؟ با این وضعیت عجیب و غریب، چگونه می‌توان مظنون پیدا کرد؟ در موراد مشابه که مانند این اتفاق، مقتولان مشهور نبوده‌اند و کسی خبر ندارد، چه رخ می‌دهد، چه گذشته است؟ آیا نهادی وجود دارد که به چنین مواردی نظارت کند؟ آیا در این خصوص بازرسی فراجا به جهت عدم تکرار و آسیب‌شناسی تحقیقاتی به عمل می‌آورد؟ آیا کسی به تیم حفاظتی فرمانده انتظامی تذکری می‌دهد در جای که کرور کرور مامور وجود دارد دقیقا به دنبال حفاظت از چه خطری هستند؟ آیا فراجا فارغ ار هرگونه سمت و مسئولیتی با افراد خاطی برخورد لازم را می‌کند؟ و ...

برای آنکه دقیقا بدانید در نمونه‌هایی که استاندارد رعایت می‌شود، حضور افراد به چه شکل باید باشد، عکس‌هایی از صحنه‌های جرم مختلف را می‌توانید در ادامه ببینید. در مورادی حتی برای گلوله‌هایی که بیرون هستند، شماره‌گذاری شده و محدوده جرم مشخص شده است. حالا رعایت این پروتکل‌ها را با اتفاقاتی که در صحنه جرم منزل مرحوم مهرجویی افتاده مطابقت دهید...!