۳۰ سال پس از سقوط آپارتاید و پیروزی ماندلا | چگونه نظامی که اکثر مردم را غیرخودی کرده بود، از بین رفت؟
رویداد۲۴ | مهسا جزینی: سه دهه پیش، در ۲۷ آوریل ۱۹۹۴، پس از قرن‌ها حکومت سفیدپوستان، سیاهپوستان آفریقای جنوبی برای اولین‌بار با شرکت در یک انتخابات عمومی و انتخاب نلسون ماندلا به عنوان اولین رئیس‌جمهور سیاهپوست، پایان حکومت آپارتاید را رسماً رقم زدند.
از زمان ورود مهاجران هلندی در قرن هفدهم و مستعمره‌نشینان بریتانیایی در قرون هجدهم و نوزدهم، فرایند اعمال قوانین و رویکردهای تبعیض و جداسازی سیستماتیک علیه سیاهپوستان آغاز شد.
اما آپارتاید در سال ۱۹۴۸ این اعمال نژادپرستانه را به قانون تبدیل کرد. این قانون، مردم را بر اساس رنگ‌پوستشان به طبقات کاملاً مجزا تقسیم می‌کرد و اقلیت سفیدپوست را در بالاترین طبقه قرار می‌داد و بقیه، از جمله سیاهپوستان، بومی‌ها، چندرگه‌ها و نوادگان کارگران هندی پایین‌تر از آنها بودند. مسیری که آفریقای جنوبی به سوی آزادی طی کرد، طولانی و خونبار بود – هزاران فعال سیاهپوست و دانشجو که جرأت پیدا کردند بی‌سروصدا یا با فریاد بلند اعتراض کنند در این راه کشته شدند.
زخم‌های آن دوران هنوز دردناک و آشکاراست. جامعه سیاهپوست آفریقای جنوبی اگرچه ۸۱درصد از جمعیت ۶۰میلیونی این کشور را تشکیل می‌دهد اما هنوز نتوانسته از زیر بار آسیب‌های روانی و نابرابری‌های طولانی گذشته خلاصی یابد و همچنان به شکلی نسبت به باقی گروه‌های قومی و نژادی، بیشتر درگیر فقر و رنج ناشی از آن است.
آپارتاید چه بود؟
دولت حزب ملی آفریقا (NP) به طور رسمی در سال ۱۹۴۸ آپارتاید را به عنوان سیاست دولت آفریقای جنوبی اعلام کرد. آپارتاید به معنای «جداسازی» یا «جدایی» بود. این واژه، تجسم شیوه‌هایی بود که اقلیت سفیدپوست حاکم از نظر اجتماعی و محیطی مردم غیرسفیدپوست را از سفیدپوست جدا و بر آنها حکومت می‌کرد.
این سیاست‌ها گروه‌های نژادی متنوع آفریقای جنوبی را به دسته‌های سفید، رنگی (چند نژادی)، سرخپوست و سیاهپوست تقسیم و کاملاً از هم جدا کرد. این گروه‌ها مجبور بودند جدا و به‌شدت نابرابر نسبت به هم زندگی و رشد کنند. به‌طوری‌که اگرچه در یک کشور زندگی می‌کردند اما برای هر گروهی تا حد زیادی غیرممکن بود که با گروهی دیگر ممزوج شود.
این قوانین به ویژه برای اکثریت سیاهپوستانی که به طبقه پایین تنزل یافته بودند، مستأصل‌کننده بود. قوانین، تردد و اسکان آنها را در مکان‌ها و محدوده‌های خاصی محصور می‌ساخت. مکان‌هایی که آنها اجازه سکونت داشتند عموماً فقیرنشین بودند و شامل «بانتوستان‌ها» (وطن‌های روستایی) یا شهرک‌هایی در حومه شهرها می‌شدند - شهرک‌هایی که عمدتاً از خانه‌های پیش‌ساخته کانکسی ساخته شده و بی‌برنامه، شلوغ و دارای امکانات کم یا بدون امکانات بودند.
در همین حال، جمعیت اقلیت سفیدپوست از مزایای اقتصاد مبتنی بر استخراج و صادرات طلا و الماس بهره میبرد و کارگران غیرسفیدپوست را که به طرز فاحشی دستمزد کمتری دریافت می‌کردند، استثمار می‌کرد زیرا همه سهم زمین، منابع و امکانات در اختیار سفیدپوستان بود.
آپارتاید بر سرخپوستان که در ابتدا به عنوان کارگر اجاره‌ای به آفریقای جنوبی آورده شدند و همچنین افراد چندرگه، معروف به «جامعه رنگین پوست» هم اعمال می‌شد، اما در درجه‌ای کمتر نسبت به سیاهپوستان آفریقایی.
قوانین آپارتاید چه بود؟
آپارتاید از طریق سیستمی از قوانین سختگیرانه اجرا می‌شد که همه چیز را در جای خود نگه می داشت. قوانین «کلان» وجود داشت که نحوه تخصیص مسکن و اشتغال را دیکته می‌کرد و قوانین «خرد» که با قوانین زندگی روزمره سروکار داشت، مانند جدایی نژادی در استفاد از امکانات عمومی.
برخی از مهمترین قوانین عبارت بودند از:
بیشتر بخوانید:
تاثیرگذارترین زنان سیاه پوست جهان
محل اسکان مردم: قانون مناطق گروهی - مردم به طور قانونی بر اساس نژاد تفکیک شدند و مناطق جداگانه‌ای برای زندگی و کارشان اختصاص داده شد. این قانون، گروه‌های غیرسفیدپوست را در مناطقی دورتر از شهرهای توسعه یافته شهری قرار می‌داد. سیاه پوستان، به ویژه، در شهرستان‌های حاشیه‌ای کم‌برخوردار با منابع حداقلی و دور از مرکز اسکان داده شدند. از اواخر دهه ۱۹۵۰، حدود ۳.۵میلیون سیاهپوست آفریقای جنوبی مجبور به نقل مکان از مناطق شهری شدند و حدود ۷۰درصد از جمعیت در ۱۳درصد از غیرمولدترین زمین‌های کشور به صورت فشرده اسکان یافتند. کسانی که با قوانین مخالف بودند و از نقل مکان خودداری می‌کردند خانه‌هایشان به زور تخریب و گاه دستگیر و زندانی می‌شدند. سیاهپوستان، به‌ویژه مردانی که در شهرها به‌عنوان منبع نیروی کار ارزان استخدام می‌شدند، ملزم به همراه داشتن «کتابچه»هایی بودند که در آن نوشته شده بود در کدام مناطق سفیدپوست‌نشین و برای چه مدت میتوانند حضور داشته باشند. طبق قوانین تفکیک امکانات، وسایل نقلیه عمومی، پارک‌ها، سواحل، تئاترها، رستوران‌ها و سایر امکانات از نظر نژادی جدا شده بودند. تابلوهایی که روی آنها نوشته شده بود «فقط سفیدپوستان» و «بومی‌ها» معمول و رایج بود.
آموزش: قانون آموزش بانتو – قوانین آپارتاید، جداسازی مدارس، از جمله تعیین استانداردهای آموزشی متفاوت برای نژادهای مختلف را مشخص می‌کرد. مدارس سفیدپوستان دارای بهترین امکانات بودند، مدارس رنگین‌پوست و مدارس هندی درمیانه قرار داشتند، درحالی که وضعیت مدارس سیاهپوستان آفریقایی عمداً از همه بد‌تر بود، مخصوصاً به این منظور که آنها را برای کار یدی و مشاغل پست‌تر آماده کند. برخی از دانشگاه‌ها به دانشجویان غیرسفیدپوست اجازه تحصیل می‌دادند، اما بسیار محدود و تا حد مشخصی، زیرا مقامات آپارتاید عمداً به دنبال کاستن از مهارت سیاهپوستان بودند. بودجه دولت برای مؤسسات سفیدپوست به مراتب بیشتر از آنهایی بود که متعلق به سایر گروه‌های نژادی بود.
قواعد ازدواج: قوانین غیراخلاقی - در حالی که ازدواج میان سفیدپوستان و سیاهپوستان قبلاً طبق قانون ۱۹۲۷ غیرقانونی بود، نسخه اصلاح شده آن، ازدواج و روابط صمیمانه بین سفیدپوستان و همه گروه‌های دیگر را جرم‌انگاری کرد. مجازات سرپیچی از این قانون تا پنج سال حبس بود. هزاران نفر در طول دوران آپارتاید به این دلیل دستگیر شدند و نزدیک به ۲۰ هزار نفر تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند.
چرا آپارتاید پایان یافت؟
تولا سیمپسون، مورخ آپارتاید در دانشگاه پرتوریا، می‌گوید که آپارتاید به این دلیل به پایان رسید که اقلیت سفیدپوست بقای خود را در خطر می‌دید، نه به این دلیل که تغییرعقیده داد. او به الجزیره گفته است: «هیچ چیز خیرخواهانه یا داوطلبانه‌ای در مورد عقب‌نشینی دولت سفیدپوست وجود نداشت. دلیلش این بود که یک انتقاد داخلی از آپارتاید وجود داشت و مردم اساساً می گفتند: «برای حفظ برتری سفیدپوستان، باید بقایشان را تضمین کنید»
قبل از اینکه آپارتاید در نهایت تسلیم شود، تحت فشار فوق‌العاده‌ای قرار گرفت، به ویژه مقاومتی که از سمت سیاهپوستان آفریقای جنوبی شاهد بود. گروه‌های سیاسی مانند کنگره ملی آفریقا (ANC) به رهبری نلسون ماندلا و کنگره پان‌آفریقایی (PAC) مردم را برانگیختند و اعتراضات مسالمت‌آمیز و خشن به راه افتاد. این جنبش‌ها از سوی دولت آپارتاید به شیوه‌هایی مرگبار سرکوب می‌شد.
هنگامی که در ۲۱مارس ۱۹۶۰، افسران پلیس آپارتاید به روی ۷هزار سیاهپوست معترض به تصویب قوانین آپارتاید، تیراندازی کردند و ۶۹نفر را کشتند و ۱۸۰ نفر را مجروح کردند- که اکنون به عنوان کشتار شارپویل مشهور است- جهان واکنش نشان داد. حتی زمانی که ماندلا زندانی شد و جنبش آزادی‌بخش کنگره ملی آفریقا و سایر جریان‌های مشابه از سوی دولت آپارتاید ممنوع شد، سروصدای بین‌المللی و محکومیت سازمان ملل را به دنبال داشت.
قتل صدها دانش آموز سووتو(یک قبیله در آفریقای جنوبی) در سال ۱۹۷۶ که به استفاده اجباری از زبان آفریکانس در مدارس سیاهپوستان اعتراض کردند نیز واکنش جهانی مشابهی را به همراه داشت. ۱۶ژوئن از سوی اتحادیه آفریقا هنوز به عنوان «روز کودک آفریقایی» و به یاد کشته شدگان قیام سووتو گرامی داشته می‌شود.
آفریقای جنوبی روزبه‌روز بیشتر منزوی شد. این انزوا با نخستین تحریم اقتصادی یعنی ممنوعیت تجارت جامائیکا در سال ۱۹۵۹شروع شد و با تحریم‌های دیگر ادامه یافت. این کشور از مسابقات ورزشی نیز منع شد. در دهه ۱۹۹۰، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی اف.دبلیو دی کلرک، مجبور شد ماندلا را آزاد و مذاکرات برای انتقال دموکراتیک قدرت را آغاز کند.
بعد از آپارتاید چه چیزی تغییر کرده است؟
از نظر حقوقی و سیاسی، آفریقای جنوبی خیلی تغییر کرده است، مردم از همه نژادها اکنون آزاد و ذیل یک قانون برابر هستند. هر کسی قادر به زندگی، کار و تحصیل در هر مکانیست و افراد آزاد هستند تا با هر نژادی ارتباط برقرار کرده و ازدواج کنند. سیاهپوستان آفریقای جنوبی در ۳۰سال گذشته به طور دموکراتیک از طریق حزب کنگره ملی آفریقا قدرت را در دست داشته و حکومت کرده‌اند، درحالی‌که در دوران آپارتاید حتی رأی دادن برای سیاهپوستان غیرقانونی بود. با این حال، علی‌رغم این دستاوردهای قابل توجه، میراث آپارتاید هنوز از نظر اقتصادی و محیطی وجود دارد، چیزی که باعث شده آفریقای جنوبی یکی از کشورها با بیشترین شکاف برابری و عدالت در جهان باشد.
اقتصاد
اگرچه اقتصاد آفریقای جنوبی با پایان آپارتاید و تحریم‌های بین‌المللی رشد کرد، خانواده‌های سیاهپوست آفریقای جنوبی همچنان سهم کمی از این اقتصاد دارند. بر اساس گزارش بانک جهانی، در دهه اول پس از آپارتاید، تولید ناخالص داخلی آفریقای جنوبی به رهبری حزب کنگره ملی آفریقا از ۱۵۳میلیارد دلار در سال ۱۹۹۴ به ۴۵۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ رسید. با این حال، ترکیبی از فساد و ناکارآمدی دولتی باعث کاهش رشد اقتصادی شده است و به گفته محققان هاروارد بدهی ناخالص از ۲۳.۶ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۸ به ۷۱.۱درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.
به گفته کارشناسان، کاهش کیفیت زیرساخت‌ها - تا حدی به دلیل فروپاشی سیستم برق زغال سنگ که انرژی ارزانی برای تولید فراهم می‌کند - نابرابری‌های تاریخی که جوامع سیاهپوست با آن مواجه هستند را تشدید کرده است. سیمپسون از دانشگاه پرتوریا با اشاره به قطعی‌های اخیر، اما مکرر برق و آب آفریقای جنوبی، می‌گوید: «چیزی ازکل شبکه باقی نمانده است، بنابراین اکنون فروپاشی [حتی] به مناطقی که انتظارش نمی‌رفت هم تسری یافته است.» او افزود: «این مشکل در درجه اول بر مردم فقیر تأثیر می‌گذارد.»
در سال ۲۰۲۲، بانک جهانی آفریقای جنوبی را به عنوان کشوری با بیشترین میزان شکاف برابری و عدالت در جهان طبقه‌بندی کرد و نژاد، میراث آپارتاید، طبقه متوسط گمشده و نابرابری در مالکیت زمین را به عنوان عوامل اصلی فهرست کرد. در گزارش بانک جهانی آمده است که حدود ۱۰درصد از جمعیت، ۸۰درصد از ثروت را در اختیار دارند. محققان دانشگاه اسپانیا در سال ۲۰۱۴دریافتن متوسط درآمد ماهیانه خانوارهای سیاهپوست آفریقای جنوبی ۱۰هزار ۵۵۴ رند (۵۵۲دلار) در مقایسه با ۱۱۷هزار ۲۴۹رند (۶هزار و ۱۳۸دلار) در خانواده‌های سفیدپوست است.
در سال ۲۰۱۷، یک نظرسنجی دولتی که هزینه‌های خانوار را رصد می‌کرد، این یافته‌ها را منعکس و بیان کرد که تقریباً نیمی از خانوارهای سیاهپوست در پایین‌ترین دهک مخارج خانوار قرار دارند در حالی که تنها ۱۱درصد در بالاترین دهک بودند. مشکلات اقتصادی فشار را بر کنگره ملی آفریقا افزایش داده است تا جایی‌که پیش‌بینی می شود برای اولین بار از سال ۱۹۹۴ اکثریت پارلمانی را در انتخابات آتی ماه مه از دست بدهد. سیمپسون معتقد است که شکاف بین رای دهندگان مسن که شاهد مبارزه کنگره ملی آفریقا برای پایان دادن به آپارتاید بودند و افراد جوانی که تعلق خاصی به حزب ندارند، افزایش یافته است.
تحصیلات و استخدام نیروی کار ماهر
فروپاشی آپارتاید، آن تفکیک نژادی تاریخی را که در مدارس سفیدپوست با امکانات رفاهی خوب و معلمان باکیفیت وجود داشت، از بین برد والدین بلندپرواز را از جوامع سیاهپوست، جایی‌که مدارس دولتی بودجه اندکی داشت و فاقد امکانات حداقلی مانند توالت بود به سمت این مدارس کشاند. اما شرایط تغییری نکرد. طبق گزارش سال ۲۰۲۰ عفو بین‌الملل، از ۲۳هزار و۴۷۱ مدرسه دولتی، ۲۰هزارو ۷۱ مدرسه بدون آزمایشگاه، ۱۸هزار و ۱۹ مدرسه بدون کتابخانه و ۱۶هزار و ۸۹۷ مدرسه بدون اینترنت بودند.
رفت‌وآمد به مدارسی که قبلاً فقط مختص سفیدپوستان بود الان برای دانش‌آموزان جوامع کم‌درآمد و مناطق دورافتاده روستایی به راحتی امکان‌پذیر نیست. دانش‌آموزان همچنین و هنوز هم از نژادپرستی در مدارسی که سابقاً مختص سفیدپوستان بوده شکایت دارند. در همین حال، نرخ بیکاری عمومی در آفریقای جنوبی بیش از ۳۳درصد است که یکی از بالاترین نرخ‌های بیکاری در جهان است. طبق آمارهای دولتی تقریباً ۴۰درصد از سیاهپوستان آفریقای جنوبی در سه ماه اول سال ۲۰۲۳بیکار بودند، درحالی‌که این میزان در میان سفیدپوستان ۷.۵درصد بود.
درحالی‌که سیاهپوستان ۸۰درصد از جمعیت فعال در معرض اشتغال را تشکیل می‌دهند، ۱۶.۹درصد از سمت‌های مدیریت ارشد را برعهده دارند اما سفیدپوستان که حدود ۸درصد از جمعیت در معرض اشتغال را شامل می‌شوند، ۶۲.۹درصد از مشاغل مدیریت ارشد را دارند. قانون جدیدی با هدف استخدام بیشتر سیاهپوستان - لایحه اصلاح عدالت استخدامی ۲۰۲۰- سال گذشته توسط رئیس جمهور سیریل رامافوزا امضا شد، اما بحث‌هایی را برانگیخت و حزب اصلی مخالف کنگره ملی آفریقای جنوبی یعنی اتحاد دموکراتیک (DA) گفت که سهمیه‌هایی که قانون برای شرکت‌ها تجویز می‌کند باعث می‌شود گروه‌های دیگر شغل خود را از دست بدهند.
مسکن
اگرچه زندگی سیاهپوستان آفریقای جنوبی دیگر محدود به شهرک‌های حاشیه‌ای و روستایی نیست - و رنگین‌پوستان در پایان حکومت اقلیت سفیدپوستان در مناطق شهری سراسر کشور پراکنده شده بودند - بسیاری از آنها هنوز در شهرک‌هایی با امکانات محدود زندگی می‌کنند. به عنوان مثال، در کیپ‌تاون که زمانی اکثریت ساکنانش سفیدپوست بود، بر اساس گزارش مرکز شهرهای پایدار، جمعیت سیاه پوستش از ۲۵ درصد در سال ۱۹۹۶ به ۴۳درصد در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته است.
سیمپسون گفت: «توزیع مجدد گسترده‌ای از جمعیت صورت گرفته و سفیدپوستان به حومه شهرها یا خارج از کشور نقل مکان کرده اند واین فرصتی را برای سیاهپوستان آفریقای جنوبی ایجاد کرده تا به مناطق تجاری نزدیک شوند اما شهرک‌ها مناطقی هستند که نژادزدایی نشده‌اند.» در برخی جا‌ها، بافرهای کوچک، شهرک‌های سیاهپوست را از محله‌های پردرآمد جدا می‌کند و تفاوت‌های آشکاری در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود. به عنوان مثال، یک گشت و گذار سریع در Google Maps، استرند زیبا را نشان می‌دهد که یک شهر ساحلی در استان کیپ غربی با خانه‌ها و حیاط‌های بزرگ و مرتب و خیابان‌های تمیز است و درست در کنار آن، شهرک نومزامو با خانه‌ها و خیابان‌های کوچک‌تر مملو از زباله قرار دارد.
راستج سفالا، محقق موسسه تحقیقاتی هوش مصنوعی (DAIR)، گفته است که سازمان او مشاهده کرده که شهرک‌ها همچنان در حال گسترش هستند.او به الجزیره گفته است: «آنها همچنان همان ظاهر دوران آپارتاید را دارند.» سفالا گفته که دولت آفریقای جنوبی اکنون شهرک‌ها را با حومه‌های دارای خدمات خوب به عنوان «محله‌های مسکونی رسمی» گروه‌بندی می‌کند و همین ردیابی میزان پیشرفت واقعی در کیفیت زندگی مردم از زمان پایان آپارتاید به این سو را برای محققان دشوار می‌کند.او اضافه کرده «با این حال، به عنوان فردی که از یک شهرستان می‌آیم میتوانم تصدیق کنم که میزان ارائه خدمات ضعیف است.»
اصلاحات دولتی به دنبال ارائه خانه‌های یارانه‌ای برای افراد کم‌درآمد بوده است، به گفته کمیسیون حقوق بشر آفریقای جنوبی، حدود چهار میلیون خانه از سال ۱۹۹۴ تحویل داده شده است. محققان می‌گویند اما برخی از این سیاست‌های خانه‌سازی به این صورت بوده که خانه‌ها دور از مراکز اقتصادی قرار گرفته‌اند و به‌طور ناخواسته همان ناطرازی و نابرابری آپارتاید را بازتولید می‌کنند.علاوه بر این، حدود ۲.۳ میلیون خانوار و فرد از سال ۱۹۹۴ همچنان در انتظار خانه‌دار شدن هستند.
در همین حال، مناطق روستایی که زمانی سیاهپوستان مجبور به سکونت در آن بودند، همچنان در وضعیت بدی قرار دارند. به عنوان مثال، نرخ اشتغال در این مناطق بسیار پایین است: اگرچه حدود 29 درصد از جمعیت آفریقای جنوبی در آنجا زندگی می کنند، طبق گفته محققان هاروارد، نرخ اشتغال تقریباً نصف آن چیزی است که در سایر نقاط کشور وجود دارد. کارشناسان، معتقدند که دولت در توسعه و کشاندن زیرساخت‌های حمل‌ونقل، فناوری و دانش به این مکان‌ها که از نظر تاریخی محروم بوده‌اند، موفق نبوده است.
