سالمندی و ضرورت های اجتماعی

رویداد۲۴-سالخورده شدن جمعیت یک فرایند جهانی است. جمعیت جهان با سرعتی زیاد در حال پیر شدن است. بر اساس پیش بینی های جمعیتی سازمان ملل متحد سهم جمعیت ۶۰ ساله و بیشتراز آن از حدود ۸۴۰ میلیون نفر کنونی یا حدود ۱۲ درصد، تا نیمه قرن بیست و یکم به حدود ۲ میلیارد نفر و یا ۲۱ درصد خواهد رسید. این پدیده فراگیر و جهانی است و همه کشورها را در بر می گیرد.

موضوع سالمندی امروزه در حال تبدیل شدن به یکی از مسائل جدی اجتماعی است کمتر دوره ای از تاریخ را می توان سراغ داشت که موضوع سالمندی همانند امروز برجسته بوده است. به خاطر دارم در اواسط دهه شصت که مشغول تحصیل در دانشگاه بودم، کتاب روان شناسی پیری نوشته بریان ال میشارا و روبرت جی رایدل، توسط دکتر حمزه گنجی، فرنگیس حبیبی و الما داوودیان تازه ترجمه شده بود. کتاب موصوف را با معرفی دکتر گنجی که در آن زمان یک درس سه واحدی را نزد ایشان می گذارندیم، تهیه کردم.

بحث هایی که در آن کتاب در مورد سالخوردگی و تغییرات فیزیکی و روانی ناشی از آن ارائه شده بود از جهاتی برایم جالب توجه بود و به همین دلیل به موضوع علاقمند شدم. بویژه شعر اثرگذار دوناسو آنسون که با بازسرایی حسین منزوی به فارسی روان و زیبا در این کتاب درج شده بود را بارها خواندم. آنگونه که ابیات زیادی از آن را پس از گذشت سال ها همچنان در حافظه خود دارم. اما در آن سال ها موضوع سالمندی هنوز به عنوان یک بحث عمده در حوزه پژوهش های اجتماعی و در میان مسئولان ذیربط مطرح نبود.

در عوض در آن هنگام نرخ بالای رشد و افزایش شدید جمعیت موضوعی بود که خانواده ها و دستگاههای مسئول را در کشور درگیر خود کرده بود. مسائلی از قبیل کمبود شیر خشک تا کمیود فضای آموزشی و سه شیفته شدن مدارس از جمله چالش های آن روزها بود. اکنون با تحولات در جامعه، موضوعات نیز جای خود را عوض کرده اند. موضوع سالمندی و ضرورت ها و الزامات آن بیشتر از گذشته خود را نشان می دهد و ایجاب می کند تا سازو کار مناسب و کار آمدی برای پاسخ گویی به این نیازهای روبه افزایش فراهم گردد.

فرایند جهانی سالخورده شده جمعیت

سالخورده شدن جمعیت یک فرایند جهانی است. جمعیت جهان با سرعتی زیاد در حال پیر شدن است. بر اساس پیش بینی های جمعیتی سازمان ملل متحد سهم جمعیت 60 ساله و بیشتراز آن از حدود 840 میلیون نفر کنونی یا حدود 12 درصد، تا نیمه قرن بیست و یکم به حدود 2 میلیارد نفر و یا 21 درصد خواهد رسید. این پدیده فراگیر و جهانی است و همه کشورها را در بر می گیرد. کشورهای در حال توسعه سهم مهمی در این افزایش جمعیت سالمند دارند. در حال حاضر به نظر می رسد که موضوع سالمندی جمعیت بیشتر متعلق به کشورهای توسعه یافته است.

در حالیکه کشورهای در حال توسعه نیز به سرعت به این سمت حرکت می کنند و به این جمع می پیوندند. برآوردهای جمعیتی واقعیت های متفاوتی را پیش روی ما قرار می دهد. بر این اساس انتظار می رود که تا اواسط قرن حاضر از هر ده نفر سالمند روی کره زمین حدود 8 نفر در کشورهای در حال توسعه زندگی خواهند کرد. این به معنی تغییر وضعیت جغرافیایی جمعیت سالمند در آینده است. اینکه آیا کشورهای درحال توسعه پابپای این تحولات اجتناب ناپذیر، تغییرات لازم را به عمل می آورند و آمادگی های مرتبط را کسب می کنند یا نه، بحث دیگری است که از اهمیت زیادی برخوردار است.

علاوه بر تحولات کمی در مورد جمعیت سالمند، این جمعیت از لحاظ کیفی نیز تحولات زیادی را خواهد پذیرفت. عمده ترین بعد تحول کیفی این است که جمعیت سالمند، سالخورده تر خواهد شد. بر اساس مطالعات موجود و پیش بینی تحولات سالمندی، در آینده جمعیت سالخورده تر سهم بیشتری از هرم سنی را تشکیل خواهند داد.

اگرآغاز سالمندی را آنگونه که در مطالعات جمعیتی مرسوم است از 60 سالگی محسوب کنیم در حال حاضر و بر اساس آمارهای موجود جمعیتی در حدود 14 درصد سالمندان، سالمند پیر هستند. یعنی سنی بالاتر از 80 سالگی دارند. فرایندهای تحول جمعیتی نشان می دهد که این رقم تا اواسط قرن حاضر یعنی سال 2050 میلادی به 19 درصد خواهد رسید.

معنی این تحول این است که به همین میزان جوامع نیازمند امکانات بیشتر، نیروی بیشتر و راهکارهای موثرتر برای ارائه خدمات مناسب به سالمندان پیر خواهند بود تا بتوانند شرایط زیستی مساعدی برای آنان فراهم کنند. زیرا که بسیاری از این سالمندان نیازمند مراقبت ها و خدمات ویژه ای هستند.

گزارش سازمان ملل در مورد سالخوردگی جمعیت جهان ابعاد مختلف موضوع را مورد مطالعه قرار داده است. این گزارش چند نکته مهم را در این زمینه به ما یادآوری می کند:

اولین نکته بی سابقه بودن موضوع سالمندی جمعیت است. در طول تاریخ وضعیت مشابهی برای آنچه که امروز در موضوع سالخوردگی جمعیت در دنیا دیده می شود، وجود نداشته است.

نکته دوم جهان شمولی این موضوع است. امروزه موضوع سالخوردگی مربوط به یک یا چند منطقه جغرافیایی خاص نیست. همه کشورها و مناطق جغرافیایی دنیا البته با تفاوت هایی با این موضوع روبرو هستند. این موضوع زندگی همه افراد صرفنظر از جنسیت و سن و سال را تحت تاثیر قرار می دهد. زمان برای برنامه ریزی کشورها برای مدیریت صحیح این موضوع اهمیت اساسی دارد. هرمقدار که کشورها دیرتر به این موضوع بپردازند، زمان بیشتری را از دست می دهند.

نکته دیگری که گزارش سازمان ملل یادآور می شود بازگشت ناپذیری و پایداری وضعیت سالمندی در جهان است. جهان با جمعیت سالخورده به جهان با جمعیت جوان باز نخواهد گشت. بنابراین تدبیر برای ایجاد سازوکارهای مناسب و کارآمد به منظور انطباق با شرایط و پاسخگویی به نیازهای ایجاد شده ضرورت بیشتری پیدا می کند.

نکته دیگر گستردگی تغییر است. تغییرات جمعیتی ناشی از سالمندی از گستردگی زیادی برخوردار است و همه ابعاد اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد.

همه مسائلی که در مورد جمعیت و سالخوردگی در جهان مطرح است و گزارش سازمان ملل متحد به آنها پرداخته است، در مورد سالمندی در ایران نیز صدق می کند. هرچند که تفاوت های فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی در این زمینه را نمی توان نادیده گرفت، اما واقعیت های عینی خود را بر جامعه تحمیل می کنند. سالخوردگی در ایران با سرعت قابل توجهی در حال گسترش است. سرشماری سال 1390 نشان دهنده آهنگ سریع رشد سالمندی در ایران است.

آنچه که حائز اهمیت است اینکه سالخوردگی جمعیت در ایران به یک موضوع گفتگوی سیاسی تبدیل شده است و در ساده ترین وجه آن را به کاهش زاد و ولد و پیامدهای منفی باروری نسبت می دهند. این موضوع تنها مربوط به تغییرات نرخ زاد و ولد در برخی از مقاطع تاریخی کشور نیست.

افزایش زاد و ولد بویژه در دهه شصت و نیز کاهش باروری در دهه های هفتاد به بعد، تغییرات معنی داری را در این زمینه ایجاد کرده است که در سال های آینده خود را در پدیده سالمندی نشان خواهد داد. آنچه که امروز در مورد سالمندی قابل توجه است، موضوعی است که در اصطلاح جمعیت شناسان، سالخوردگی فردی نامیده می شود که حاصل افزایش امید به زندگی می باشد. تغییر در شاخص های زندگی، کنترل بیماری ها، مهاجرت، تغییرات گسترده اقتصادی و اجتماعی در این زمینه تاثیر دارند. سالخوردگی جمعیت از نظر تعداد سالمندان با تعریف جمعیت شناسی، ناشی از نرخ بالای زاد و ولد در گذشته و نه کاهش باروری است.

نیازهای سالمندی

سالمندی نیازهای فراوانی رابه همراه دارد. برخی از این نیازها ممکن است برای جوانان اساسا قابل درک نباشند. بی سبب نیست که شاعر سخن پرداز معاصر پروین اعتصامی در گفتگوی شعری زیبایی که در این زمینه بین یک جوان و یک پیر پدید می آورد، از زبان پیر در پاسخ به پرسش فرد جوان می گوید که در این نامه حرفی است مبهم، که معنیش تا روز پیری ندانی. سالخوردگی نیازهای خاص خود را دارد. شیوع بیماری های مزمن در میان سالمندان بیش از هر گروه سنی دیگری است و مراقبت های دوران سالمندی مستلزم ایجاد و توجه به طب سالمندی است.

سلامت و درمان برای سالمندان بسیار پر اهمیت است. اما نباید نیازهای سالمندی را فقط به نیازهای درمانی تقلیل دهیم. نیازهای درمانی مهم هستند اما نیازهای منحصر بفرد افراد سالخورده نیستند. نیازهای عاطفی، اقتصادی، اجتماعی، اوقات فراغت، احساس موثر بودن و داشتن کرامت و حرمت از دیگر عواملی هستند که برای داشتن یک سالمندی شایسته ضرورت دارند.

در ایران عمده ترین حمایت ها از سالمندان از طرف خانواده صورت می گیرد. با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی نقش نهاد خانواده و فرزندان همچنان نقش بی رقیبی است و بایستی آن را تقویت کرد. اما به این نکته نیز باید توجه کرد که خانواده های جدید نیز هم پای تغییرات اجتماعی دچار تحولات زیادی شده اند.

در بسیاری از موارد خانواده و فرزندان امکان مراقبت لازم از سالمندان را ندارند. بسیاری از دلخوری ها و نارضایتی ها بین والدین و فرزندان ناشی از همین شرایط اجتماعی تغییر یافته است. والدین انتظاراتی دارند و فرزندان محدودیت هایی دارند. این دو واقعیت در مواردی یکدیگر را تحت تاثیر منفی قرار می دهند. نتیجه آن والدینی ناراضی و فرزندانی ناتوان، سرخورده و چه بسا عاصی از خود و زندگی ایجاد می کند. برای این موضوع باید واقع بینانه عمل کرد. بنابراین برای برآوردن این نیازهای سالمندان ساختارهای توانمند و کارآمد بایستی فراهم گردند. برای ایجاد چنین ساختاری چندین موضوع مهم را بایستی در نظر گرفت.

یکی از بزرگترین آسیب های پیش روی سالمندان، وشاید بزرگترین آسیب ها، فقر است. آمار دقیقی در این زمینه نمی توان ارائه داد، اما بر اساس مطالعات میدانی با افزایش جمعیت سالمند بار هزینه خانوار نیز افزایش می یابد. اگر تمهیدات لازم و حمایتی مانند برخورداری از حقوق بازنشستگی و یا ایجاد درآمدی ثابت و مستمر و بیمه درمانی پایه پیش بینی نشده باشد، سالخورده شدن سرپرست خانوار آن را در معرض فقر قرار می دهد. موضوع فقر سالمندی علاوه بر عواملی همچون کاهش قوای جسمانی به مسائل دیگری همچون داشتن سواد یا بیسوادی نیز ارتباط پیدا می کند.

بر اساس آمارهای فعلی دوسوم سالمندان کشور بیسواد هستند. علیرغم تلاش های زیادی که برای گسترش حمایت های اجتماعی صورت گرفته است هنوز جمعیت بسیاری از آنها از نظام تامین اجتماعی برخوردار نیستند. این موضوع زنگ خطری است که باید به آن توجه کرد. بویژه در حاشیه شهرها چهره توامان فقر و سالمندی نمایش تلخی را پیش روی هر ناظری قرار می دهد. این یک واقعیتی است که فقر ناشی از تحولات اجتماعی در حاشیه شهرها در حال انباشته شدن است.

کم نیستند روستائیانی که به امید برخورداری از موهبت های بیشتر شهری تن به مهاجرت داده اند و اکنون به فقیرانی در حاشیه شهرها تبدیل شده اند. اما موضوع فقر سالمندی تنها مربوط به مهاجرت و حاشیه نشینی نیست. تحولات نامطلوب اقتصادی و آثار زیانبار ناشی از تحریم یا اعمال سیاست های اقتصادی نامتوازن کننده بسیاری از کارگران فصلی و دهک های پائین درآمدی را نیز به شکل منفی متاثر کرده است. این موضوع استراتژی های کاهش فقر را با چالش بزرگی روبرو می کند.

سالمندان فقیر از گروههای آسیب پذیری هستند که نیازمند توجه بیشتر هستند. فقر و سالمندی پدیده نامطلوب مضاعفی است. ترکیب این پدیده می تواند قوی ترین انسان ها را نیز به ستوه آورد. شاید یکی از بهترین توضیحات در این زمینه مربوط به سخن سرای بزرگ و حماسه پرداز نامی ایران زمین حکیم ابولقاسم فردوسی است. همو که یک تنه بار عظیمی از مسئولیت فرهنگی و تمدنی ایران زمین را بر دوش توانای خویش حمل کرده است، در مقابل پدیده توامان فقر و سالمندی چنان به ستوه می آید که یک جا به خداوند شکوه می کند که چرا پیرانه سر او را نادار و نیازمند می خواهد و در جای دیگر به بشر توصیه می کند که مراقب باشد که با مصیبت پیری و نیستی روبرو نشود. او در شکوه به خداوند چنین می سراید که؛

الا ای برآورده چرخ بلند
چه داری به پیری مرا مستمند؟
چو بودم جوان برترم داشتی
به پیری درم خوار بگذاشتی
نماندم نمکسود و گندم، نه جو
نه چیزی پدید است تا جو درو

اما توصیه او به انسان نیز درخور توجه است تا آنجا که در طول روزگاران به ضرب المثلی تبدیل گردیده است که افراد به مناسبت های خاص از آن استفاده کرده اند:

مبادا که در دهر دیر ایستی
مصیبت بود پیری و نیستی

دوران کهن سالی نیازهای مادی را نیز شدیدتر می کند. یک سالمند به طور طبیعی با هزینه هایی روبروست که احتمالا یک جوان با آنها روبرو نیست.

در این رابطه نیز جنسیت یک موضوع قابل توجه است. به عنوان مثال زنان سالخورده سرپرست خانوار بیشتر در معرض فقیر شدن قرار می گیرند. هر چند که صبوری، بردباری و سازگاری زنان به آنها امکان بیشتری برای انطباق با شرایط می دهد، اما آسیب پذیری آنان نیز زیادتر است. یکی از عمده ترین آسیب های زنان سالمند تنها ماندن آنهاست. اجتماع موانع زیادی را در مقابل زنانی که به هر دلیل بدون همسر مانده و یا همسر خود را از دست می دهند، برای ازدواج مجدد یا ازدواج در سنین بالا بوجود می آورد. این موانع عمدتا فرهنگی و ناشی از تفکراتی هستند که در مقابل تغییر مقاومت می کنند. برآوردها نشان می دهد که زنان بیشتر از مردان بدون همسر باقی می مانند و بیشتر از مردان به فرزندان خود وابسته هستند. در سنین سالخوردگی این تنهایی فشار مضاعفی را متوجه فرد می نماید.

موضوع قابل توجه دیگر مربوط به سالمندان معلول است. اساسا باید به یک مشکل آزاردهنده اذعان کرد که جامعه ما در مورد معلولان کم التفات است. این را از مسیرهایی که برای عبور و مرور معلولان در گذرگاهها تهیه شده است، یا از کیفیت نامطلوب خدمات آموزشی که برای کودکان کم توان و نیازمند خاص ارائه می شود و یا حتی از نگاههای نامناسب و درک نادرستی که افراد در جامعه نسبت به معلولیت دارند، می توان فهمید. نیاز سالمندان معلول به مراتب شدیدتر است. جامعه سالم در این زمینه مقررات و امکانات مناسبی را فراهم می کند. در مناسب سازی مسیرها، در طراحی وسائل حمل و نقل عمومی، در ایمن سازی مجامع و مکان های عمومی، در برداشت ها و دیدگاههای عمومی مردم و... توجه به سلامت روان سالمندان معلول و تلاش برای بهبود شرایط آنان نیز امری ضروری است.

پاسخ به برخی نیازها

برای رفع نیازهای سالمندان به ساختار، قوانین و اطلاعات و آمار مناسب تر نیازمندیم. از میان اقدامات فراوانی که در این رابطه لازم است، بیشتر از همه چیز به فرهنگ سازی محتاج هستیم. فرهنگ سازی در این زمینه همانند سایر موضوعات اجتماعی می تواند آثار درازمدت و دیرپایی به همراه داشته باشد. فرهگ سازی در همه عرصه های اجتماعی اعم از مدارس، دانشگاهها، رسانه ها، تبلیغات شهری و غیره می بایست دنبال شود. هرچند که فرهنگ اسلامی ما و میراث فرهنگی کهنی که از آن برخورداریم وظایف و مسئولیت هایی را تبیین کرده است، اما واقعا این موضوع به عنوان یک موضوع فراگیر تبدیل نشده است.

آگاهی بخشی هم برای سالمندان و هم به جامعه می تواند در ایجاد شرایط مناسب برای سالمندان موثر واقع شود. نقش آگاهی سازی را بایستی جدی تر گرفت و آن را به صورت حرفه ای و تخصصی اجرا کرد. تغییر در نگرش ها و دیدگاهها و کنار زدن تفکرات قالبی و بعضا منفی در پرتو آگاهی بخشی درست و موثر پدید می آید.

برای پرداختن به پدیده سالمندی به اطلاعات دقیق و جامع در این زمینه نیاز می باشد. اطلاعات دقیق و کافی پایه هر گونه برنامه ریزی موثر است. برای این منظور افزایش تحقیقات کاربردی ضرورت دارد. حمایت از این تحقیقات می تواند نتایج مفیدی را به همراه داشته باشد و برنامه ریزان را در تدوین برنامه های مناسب و پرهیز از آزمون و خطاهای هزینه بر و وقت گیر برحذر دارد.

استفاده از تجارب دیگر کشورها برای اجتناب از اشتباهاتی که دیگران در این زمینه داشته اند بایستی مورد توجه قرار گیرد. اگر چه توجه به مسائل فرهنگی بومی در این زمینه اهمیت خاصی دارد.

در برنامه ریزی برای سالمندان بایستی موضوعاتی مانند سلامت جسمی و روانی، پیامدهای تغییرات اقتصادی، بهبود کیفیت و استانداردهای زندگی سالمندان و ارتقای شرایط اجتماعی را در نظر گرفت.

حمایت های هدفمند از مطالعات سالمندی یک امر ضروری است. دانشگاه ها و مراکز پژوهشی تخصصی در این زمینه می توانند کمک های زیادی به عمل آورند.

تقویت نظام بیمه اجتماعی کارآمد و پاسخگو می تواند بار بزرگی را از روی دوش سالمندان بردارد. بدون داشتن نظام بیمه ای اجتماعی کارآمد مشکلات سالمندان پیچیده تر و سخت تر خواهد بود. گسترش و تجهیز خانه های سالمندان و تدابیری برای پوشش هزینه های مرتبط با آن و نیز تربیت کادر مناسب و مسئول که شرایط زیست مناسبی را برای سالمندان فراهم کنند و در کنار آن کار فرهنگی برای پذیرش این موضوع لازم به نظر می رسد.

مناسب سازی اجتماع برای دوستدار سالمند شدن از دیگر مواردی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد. شهرها و معابر عمومی در این زمینه دارای ضعف های بسیاری هستند. در این زمینه یکی از الزامات داشتن مبلمان مناسب شهری است. به گونه ای که سالمندان به راحتی بتوانند از فضای اجتماعی استفاده کنند. تفکر کسب سود حداکثری در ساخت و سازهای شهری در موارد زیادی موجب قربانی شدن رفاه شهروندان گردیده است. معابر نامناسب، فضاهای ناهمگون و تراکم بیش از حد بناها که عرصه ای برای نفس کشیدن باقی نمی گذارد، نه تنها مناسب زندگی سالمندی نیست، بلکه برای جوانان و کودکان نیز دشوار است.

نتیجه گیری
این موضوعات و انبوه دیگری از مسائل مرتبط با سالمندی ایجاب می کند تا ساز و کاری مناسب و کارآمد و مسئولیت پذیری در این زمینه ایجاد گردد. بدون داشتن یک برنامه مطالعه شده و با استفاده نظرات کارشناسان و متخصصان خوزه های مختلف و بهره گیری از تجارب جهانی نمی توان سامان مناسبی برای این موضوع که هر روز فراگیرتر می شود پدید آورد. نهادسازی و تدوین مقررات مناسب در این زمینه یک امر لازم است.

اگرچه ایجاد شورای عالی سالمندی اقدام ارزشمندی است که می تواند در این زمینه کمک فراوانی را ارائه کند و بسترسازی های لازم را فراهم آورد، اما ابعاد موضوع به سازوکاری فراگیر نیازمند است. همه مسائل مربوط به سالمندی را نمی توان از یک ستاد یا یک شورا یا هر تشکیلات دیگری انتظار داشت. انسجام، همگرایی و هماهنگی همه دستگاههای مسئول می تواند این موضوع را سامانی مناسب بخشد. پرداختن به این موضوع مانند هر پدیده اجتماعی دیگر زمانی موفق خواهد شد که به یک برنامه اجتماعی تبدیل شود که همه دستگاهها را در یک نظم تعریف شده و مشخص به کار وادارد. بیش از هرچیز در این زمنیه بر نقش فرهنگ و آگاهی رسانی باید تاکید شود. اگر آگاهی رسانی و فرهنگ سازی به درستی صورت گیرد بسیاری از اتفاقات خوب دیگر آسان تر رخ خواهند داد.

* مدرس و پژوهشگر مسائل بین المللی و قائم مقام وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در امور بین المللی