بحران در خزر؛ بزرگترین دریای جهان در مسیر خشکی؟

رویداد۲۴   ۵.۵ میلیون سال، از تولد خزر در شمال ایران می‌گذرد. دریایی که در این مدت بارها به دلایل طبیعی تا مرز خشکی رفت، حالا برخی محققان نسبت به حضور دوباره کاسپین درمسیر خشکی هشدار می‌دهند. اتفاقی که این بار به جای طبیعت، انسان مقصر اصلی آن است.

مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب گزارش داده است که سطح آب دریای خزر در سال ۲۰۱۹ میلادی، در ادامه روند کاهشی خود از سال ۱۹۹۵، به کمترین میزان طی ۳۰ سال اخیر رسیده است و میانگین تراز آب در این سال با کاهش ۱۳ سانتی‌متری نسبت به سال ۲۰۱۸، برابر با ۲۷.۱۸- متر شده است.

در واقع این کاهش تراز دریای شمالی ایران، فقط مربوط به یک سال اخیر نیست، در ۲۵ ساله گذشته تراز خزر روندی نزولی داشته است.

آمار و خشکی تالاب‌های شمالی خبر می‌دهند؛ خزر در بحران

احمد رضا لاهیجان زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، در این رابطه می‌گوید:«کمترین تراز خزر در صدها سال اخیر مربوط به سال ۱۹۷۹ بالاترین آن هم برای ۱۹۹۵ است. پس از آن از ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ تقریبا روندی مشاهده شده برای این دریاچه ثابت و بعد از ۲۰۱۰ شاهد روندی کاهشی هستیم.»

البته بر اساس تحقیقی که تابستان ۲۰۱۷ در مجله جغرافیایی در آمریکا منتشر شد سطح آب دریای خزر از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ به سرعت کاهش پیدا کرده، پیش از این روند کاهش سطح خزر افزایشی است.

این اتفاقاتی که در سال‌های گذشته رخ داده‌اند، پیامدهایی هم برای محیط‌زیست به همراه داشته‌اند، تا پیش از این تصور می‌شد که در نتیجه این اتفاق نور بیشتری به اعماق دریا می‌رسد و وضعیت اکولوژیکی آن بهبود می‌یابد.

اما معاون سازمان محیط‌زیست خبرهای بدی در این رابطه دارد، او می‌گوید: «آخرین نتایج به دست آمده توسط مطالعات محققین روسی و دانشگاه‌های داخلی نشان می‌دهند که در این مدت روند بهبود اوضاع اکولوژیکی کمتر شده است چراکه مصرف اکسیژن بالا می‌رود. همچنین با عقب‌نشینی دریای خزر ما برخی از تالاب‌های داخلی خود را از دست می‌دهیم موضوعی که شواهد آن را در تالاب‌های انزلی، گمیشان، میانکانه و ... مشاهده کرده‌ایم.»

خزر، در مسیر سه هزار ساله خشک شدن

اما این‌ها تنها پیامدهای کاهش تراز بزرگترین دریاچه جهان نیست، برخی محققان هشدار داده‌اند که با ادامه این روند امکان خشکی خزر در آینده دور وجود دارد.

در تحقیقی که سال ۲۰۱۸  توسط گروهی از محققین ناسا در مجله نیچر منتشر شد، درباره شرایط دریای خزر آمده است: «به علت  برداشت آب مستقیم از رودخانه‌های تامین کننده آب خزر، این دریا شرایطی مشابه با دریاچه آرال(دریاچه‌ای بین ازبکستان و قزاقستان که بخاطر فعالیت‌های انسانی خشک شده است) دارد. دریای خزر، ۷۸هزار گیگاتن آب دارد و با ادامه این روند تا سه هزار سال دیگر زنده می‌ماند، البته هنوز خطر عقب نشینی دریا وجود دارد.»

این تیم تحقیقاتی در گفت‌وگویی با نشریه ساینس آلرت هم هشدار داده بودند که با ادامه این روند تا ۷۵ سال دیگر بخش شمالی خزر خشک می‌شود.

اگرچه لاهیجان‌زاده با این پیشبینی‌های قطعی مخالف است، او در این رابطه می‌گوید: «خزرشناس‌ها حاضر نیستند وضعیت تراز خزر را برای بیشتر از یک سال پیشبینی کنند، چراکه ممکن است در یک سال به طور ناگهانی بارش‌ها دوبرار شوند. بله، به طور ساده و عامیانه می‌توانیم بگوییم با ادامه این روند خزر خشک می‌شود اما برای طبیعت نمی‌شود از این پیشبینی‌ها و استدلال‌ها استفاده کرد.»

بیشتر بخوانید:سطح آب دریای خزر به کمترین میزان طی ۳۰ سال اخیر رسید

محققین دانشگاه وریج، آمستردام سناریوهای مختلف تراز دریای خزر را تا سال ۲۱۰۰ منتشر کردند که پیشبینی شده است در شرایط میانگین تا پایان قرن تراز خزر تا ۹ متر کاهش پیدا می‌کند.

بر این اساس در صورت وقوع این پیشبینی باید یک اتفاق تاریخی در دریا خزر رخ می‌داد چراکه در تاریخ هزار ساله گذشته تاکنون هیچ‌وقت سطح خزر کمتر از منفی ۳۵ متر نرسیده است.

البته برخی کارشناسان این روند را نگران کننده نمی‌بینند، عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب در این رابطه به ایلنا گفته است: «اتفاق آنچنانی به شکل ارومیه برای خزر نمی‌افتد، ولی عقب نشینی رخ خواهد داد که جزء نوسانات طبیعی است.»

کشاورزی در روسیه؛ مقصر اصلی بحران خزر

در واقع برخلاف روند افزایش و کاهش طبیعی تراز خزر در میلیون‌ها سال گذشته، این بار عوامل انسانی در این موضوع نقش داشتند و همین موضوع وضعیت خزر را بحرانی می‌کند.

لاهیجان زاده در این رابطه می‌گوید: «تراز دریای خزر تابع عوامل مختلفی است، اولین و مهمترین آن‌ها به بحث رژیم هیدرولیکی آن برمی‌گردد که مهمترین آن رودخانه ولگا است، این رودخانه از شمال مدیترانه با برداشت ۲۴۰ تا ۲۶۰میلیارد متر مکعب آب، آب با خود میاورد.»

معاون سازمان محیط‌زیست افزود: «افزایش میزان برداشت آب از رودخانه ولگا برای مصارفی مثل کشاورزی یکی از دلایل کاهش دبی خزر است.»

رودخانه ولگا تامین کننده ۸۰درصد آب خزر است و حالا برداشت آب بیش از حد از آن تاثیری مستقیمی در کاهش تراز خزر داشته است.  ولگا که بزرگ‌ترین رودخانه اروپا هم هست، از ۲۰شهر بزرگ روسیه شامل مسکو عبور می‌کند و ۱۱ سدی که در طول این مسیر قرار دارند، به همین منظور میزان برداشت آب از آن از سال اواخر قرن پیش تاکنون سال‌به‌سال افزایش پیدا کرده و این باعث شده سطح دریای خزر هم کاهش پیدا کند.

در تحقیق منتشر شده در مجله نیچر گفته شده است که ۶۰درصد دلیل کاهش تراز خزر، همین موضوع است. در این تحقیق در این رابطه آمده است: «در پاسخ به اینکه چه عواملی منجر به رسیدن آب کمتری از رودخانه ولگا به دریای خزر وجود دارد، می‌توان گفت ۲عامل مختلف در این موضوع تأثیرگذارند، یکی کاهش میزان بارندگی و دیگری برداشت بی‌رویه آب از رودخانه برای مصارف کشاورزی.»

همچنین در این مطالعه تبخیر و افزایش دما را با سهمی ۱۸درصدی دومین عامل کاهش تراز خزر اعلام شده است. میانگین دمای سطح آب خزر در سال ۲۰۱۹میلادی در مقایسه با سال ۲۰۱۸، به میزان ۰.۲درجه سانتی‌گراد و نسبت به میانگین بلندمدت، یک درجه افزایش یافته است.

این موضوع اگرچه عامل اصلی کاهش تراز خزر نیست، اما می‌تواند در آینده نقش پررنگ‌تری داشته باشد.

لاهیجان‌زاده در این رابطه می‌گوید: «یکی از عوامل کاهش تراز، مربوط به تبخیر از دریا است، افزایش دمایی در دنیا اتفاق افتاده باعث شده است میانگین دما در خزر بین ۰.۷ تا ۱ درجه سلسیوس زیاد شده و در نتیجه تبخیر افزایش پیدا کند.»