استیضاح چیست و مراحل انجام آن در مجلس چگونه انجام می‌شود؟
رویداد۲۴ الهام عندلیب‌مقدم: استیضاح یک واژه عربی است با معنی لغوی بازخواست، توضیح‌خواهی، طلب وضوح کردن و گزارش‌خواهی. در سیاست هم اصطلاحی است به معنای پرسش و پاسخ رسمی میان اعضای مجلس قانوگذاری با رئیسجمهور یا یک وزیر یا هیات وزیران. از این‌رو،استیضاح به فرآیندی در سیاست داخلی کشور‌ها گفته می‌شود که طی آن یک نهاد قانونگذار دارای صلاحیت، به دلیل سوء رفتار یا عملکرد نادرست یک مقام مسئول، اتهاماتی را علیه او مطرح می‌کند و فرد استیضاح‌شونده پس از ارائه توضیحات می‌تواند مجدد از مجلس رای اعتماد بگیرد؛ بنابراین استیضاح حتماً به معنای عزل آن مقام مسئول نیست.
تاریخچه استیضاح
تاریخچه عمل استیضاح به قرون وسطی برمی‌گردد، اما نمونه‌های بارز آن را می‌توان در اوایل قرن نوزدهم و نظام سیاسی انگلیس دید.
تاریخ استیضاح در ایران
طبق اصل ۸۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی به عنوان قوه مقننه، می‌توانند برای کنترل قوه مجریه، در صورت لزوم، رئیس جمهور و یا وزرا را به مجلس فراخوانده و وارد عرصه پرسش و پاسخ کنند.
در قانون اساسی، موضوع استیضاح محدود نبوده و نمایندگان این اختیار را دارند تا در هر موردی که می‌شود به عنوان استیضاح مطرح کرد، مقام مسئول خطاکار را مورد استیضاح قرار دهند. البته استیضاح اختیاری بوده و نمایندگان مجبور نیستند که در هر مورد که ایراد و یا نقض قانون دیدند، استیضاح را مطرح کنند، گاهی ممکن است اقتضای مصالح مملکت اینگونه باشد که با تذکر یا طرح سوال ایراد وارده مرتفع شده و به نقض قانون خاتمه داده شود.
مراحل استیضاح
الف) ابتدا فراخواندن مقام مسئولی است که به دلیل تخطی از مسئولیت‌های فردی و جمعی، موجب طرح سوال یا استیضاح شده است.
ب) استیضاح وزیران. استیضاح وزرا زمانی می‌تواند توسط مجلس مطرح شود که به امضای حداقل ۱۰ نفر از نمایندگان مجلس رسیده باشد. هیات وزیران یا وزیر مورد استیضاح موظف است در مدت ۱۰ روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به سوالات نمایندگان پاسخ داده و از مجلس رای اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور فرد مورد استیضاح برای پاسخ، نمایندگان با ارائه توضیحات خود، در صورت صلاحدید مجلس می‌توانند اعلام رای عدم اعتماد کنند.
پ) استیضاح رئیس جمهور. در صورتی که حداقل یک‌سوم از نمایندگان مجلس، رئیسجمهور را در اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیس جمهور موظف است در مدت یک ماه پس از طرح آن، در مجلس حاضر شود و درباره مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از پرسش و پاسخ بین نمایندگان و رئیس جمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان رای به عدم کفایت رئیسجمهور دهند، مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری می‌رسد، تا نتیجه قطعی عزل یا ابقاء رئیس جمهور اعلام شود.
لازم به ذکر است در خصوص تخلفات رئیس جمهور از وظایف و قوانین، سه بار رای نمایندگان به گزارشات کمیسیون‌ها به طور خودکار به استیضاح می‌انجامد. در استیضاح رئیس جمهور و یا وزرا، آنها موظف به حضور در عرصه مجلس ظرف مدت زمان مشخص هستند و مجاز به تهیه پاسخ کتبی و یا فرستادن اشخاص دیگر به جای خود نیستند.
تنها مورد استیضاح رئیس جمهور در تاریخ ایران درباره ابوالحسن بنی‌صدر در ۲۶ خرداد ۱۳۶۰ صورت گرفته است که در در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ خورشیدی ۱۷۷ نماینده مجلس شورای اسلامی رأی به عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر دادند.
د) پس از استماع بیانات استیضاح شدگان در مدت زمان مشخص، در خصوص اعتماد یا عدم اعتماد نسبت به فرد مربوطه رای‌گیری می‌شود و در پایان، با توجه به اکثریت آراء نمایندگان، مجلس در خصوص ادامه فعالیت و یا عزل آن فرد تصمیم‌گیری می‌کند.
تفاوت سوال با استیضاح
عواملی که ممکن است به سوال یا استیضاح مقام مسئول بیانجامد متفاوت است، سوال و استیضاح از چند نظر با هم تفاوت دارند:
تفاوت اول این است که سوال تنها یک اثر سیاسی بوده که معمولاً در جهت رفع ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح می‌شود، ولی بعد از آن رای‌گیری نمی‌شود، بنابراین هیچگونه اثر حقوقی مثل عزل فرد استیضاح شونده یا قضایی شدن پرونده وجود ندارد. در حالی که در استیضاح در پی رای عدم کفایت به فرد، طبق اصل ۱۱۰ قانون اساسی، وی عزل خواهد شد.
تفاوت دوم این است که سوال از رئیس جمهور توسط یک چهارم نمایندگان مجلس مطرح می‌شود، ولی در استیضاح توسط یک سوم انجام می‌شود.
شایان ذکر است، از سال ۱۹۹۰ تا سال۲۰۲۰، حدود ۲۷۲ استیضاح علیه ۱۳۲ مقام دولتی در ۶۴ کشور در جهان صورت گرفته است.
