عبدالعظیم حسنی کیست؟

رویداد۲۴ الهام عندلیب‌مقدم: حضرت عبدالعظیم حسنی، مشهور به سیدالکریم و شاه عبدالعظیم، از دانشمندان شیعه و راویان احادیث ائمه(ع) در قرن سوم هجری قمری است. پدرش عبدالله‌بن‌علی قافه و مادرش فاطمه دختر عقبه‌بن‌قیس بود. ایشان با چهار واسطه از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) بوده و به همین دلیل مشهور به حسنی است.

تولد و وفات عبدالعظیم حسنی

تاریخ دقیق تولد و وفات حضرت عبدالعظیم مشخص نیست و در این خصوص روایات بسیاری است، اما بر اساس بسیاری منابع، احتمال تولد ایشان در چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ قمری در مدینه و وفات ایشان در پانزدهم شوال سال ۲۵۲ قمری در شهر ری، منطقی‌تر بوده و در تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز ثبت شده است.

فرزندان عبدالعظیم حسنی و همسر

حضرت عبدالعظیم با خدیجه دختر قاسم‌بن‌حسن‌بن‌زید‌بن‌حسن مجتبی، پسر عموی پدرش (که در تجریش تهران با نام امامزاده قاسم دفن است)، ازدواج کرده و از او صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام‌سلمه شد. می‌گویند پسرش محمد، مردی بزرگوار بود و به زهد و عبادت شهرت داشت.

مصاحبت عبدالعظیم حسنی با ائمه (ع)

بر اساس اکثر منابع، دوران زندگی حضرت عبدالعظیم با دوران حیات پنج امام از ائمه شیعیان، یعنی امام موسی کاظم(ع) تا امام حسن عسکری(ع) مقارن بوده است؛ ولی این به این معنی نیست که وی به محضر همه این امامان رسیده؛ اما آنچه قطعی و مسلم است، این است که حضرت عبدالعظیم، در محضر امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده و از آن‌ها احادیث بسیاری نقل کرده است. روایت است که حضرت عبدالعظیم با ادب و تواضع به مجلس امام جواد و امام هادی وارد می‌شد و امام ایشان را کنار خود می‌نشاند.

زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی حضرت عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط حکومت بنی‌عباس بود. وی نیز مانند پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود و زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا زندگی می‌کرد، با وجود اینکه عقیده خود را پنهان می‌کرد، مورد خشم حاکمان آن زمان، به نام‌های متوکل و معتز، قرار گرفت.

مهاجرت به شهرری در ایران

جزئیات مربوط به علت مهاجرت حضرت عبدالعظیم از سامرا به شهرری، مشخص نیست، اما زمینه‌های مهاجرت آن حضرت و سکونت ایشان در غربت را می‌توان به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان مربوط دانست. سابقه مبارزات خاندان حضرت عبدالعظیم با حاکمان وقت، شخصیت علمی و جهادی حضرت و ارتباط بسیار نزدیک ایشان با اهل بیت(ع)، موجب شده بود که وی در سال‌های پایانی زندگی، تحت تعقیب حکومت قرار گیرد.

بیشتر بخوانید: نحوه درگذشت پیامبر و امامان

 تا جایی‌که در زمان معتز خلیفه عباسی، برای فرار از آزار و اذیت و کشته شدن، به دستور امام هادی(ع)، مخفیانه و به‌صورت مسافری ناشناس، از سامرا به ری مهاجرت کرد و سال‌های پایانی عمر خود را در آنجا گذراند و در خانه یکی از پیروان اهل بیت(ع) ساکن شد. روایت‌ها حکایت از فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی آن حضرت در شهرری دارد. ایشان روز‌ها روزه بوده و شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و گاه به‌صورت مخفیانه از خانه خارج می‌شد و به زیارت قبر یکی از فرزندان موسی‌بن‌جعفر (ع) (که اکنون مقابل مزار ایشان است) می‌رفت. حضور حضرت عبدالعظیم در شهرری کم‌کم به گوش شیعیان رسید و وی در نزد شیعیان بسیار محبوب شد.

قابل ذکر است که برخی از روایات حاکی از آن است که حضرت عبدالعظیم برای زیارت بارگاه امام رضا(ع) به خراسان آمده بود، سپس به قصد زیارت حمزه‌بن‌موسی به ری رفت و در همانجا مخفی شد.

نسبت شاه عبدالعظیم حسنی با امام رضا

برخلاف تصور عامه مردم درباره عبدالعظیم حسنی، ایشان برادر امام رضا نیست. این مساله درواقع تصور عامی است که به اشتباه جا افتاده است. عبدالعظیم حسنی درواقع به نوعی از خویشاوندان امام رضا محسوب می شوند. 

وفات عبدالعظیم حسنی

حضرت عبدالعظیم در سن ۷۹ سالگی و در شهرری چشم از جهان فرو بست، اما در خصوص علت دقیق مرگ ایشان روایات مختلفی است. بر اساس روایت نجاشی، صاحب‌بن‌عباد و شیخ طوسی، حضرت عبدالعظیم در اثر بیماری از دنیا رفته است. اما در کتاب الشجره المبارکه آورده شده ایشان در ری کشته شده است. همچنین در کتاب المنتخب طریحی آمده از جمله کسانی که از خاندان علی‌بن ابی‌طالب زنده به گور شده، عبدالعظیم حسنی در ری است. در گزارش دیگری به کتاب مشجرات ابن معیه، گفته شده که ایشان را با زهر به شهادت رساندند؛ بنابراین با توجه به روایات مختلف، علت مرگ ایشان نیاز به بررسی بیشتر منابع دارد.

بارگاه حضرت عبدالعظیم در شهرری بوده و زیارتگاه شیعیان است. طبق برخی روایات، ثواب زیارت قبر ایشان برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین (ع) دانسته شده است.

فضیلت‌ها و آثار حضرت عبدالعظیم

به گزارش رویداد۲۴ با نگاه به زندگی‌نامه نیاکان حضرت عبدالعظیم می‌توان فهمید که این خاندان، دارای دو ویژگی برجسته بوده‌اند:

*مبارزه بر علیه ستم و سلطه استکبار حاکم بر جامعه اسلامی، به‌طوری‌که پدر آن حضرت در زندان از دنیا رفت و جد ایشان مدتی در زندان به‌سر می‌برد.

*کرامت طبع، عزت نفس و خدمت به محرومان تا جاییکه لقب "السید الکریم" ریشه در این ویژگی خاندان ایشان دارد.

حضرت عبدالعظیم از جمله افراد محبوب و مورد اعتماد اهل بیت و پیروان آنان بود و به معارف مذهبی و احکام قرآن تسلط بسیاری داشت.

تعاریف اهل بیت از وی شخصیت علمی و مورد اعتماد حضرت عبدالعظیم را نشان می‌دهد. امام هادی(ع) گاهی افرادی را که در امور دینی و اعتقادی سوالی داشتند، به حضرت عبدالعظیم ارجاع می‌داد و این نشان دهنده این است که حضرت عبدالعظیم در عصر خود، مجتهدی توانمند بوده که براساس اصول و قواعدی که از اهل بیت در اختیار داشت، دیدگاه‌های اسلام را در زمینه‌های مختلف اعتقادی و عملی، استخراج کرده و به پرسش‌های مردم پاسخ می‌داده است. بنابراین، ایشان تنها یک محدث و راوی احادیث اهل بیت نبوده، بلکه از علمای بزرگ خاندان رسالت بوده که پس از ائمه توان پاسخگویی به مسائل علمی را داشته است.

در آثار علمای شیعه نیز، تعاریف زیادی از شخصیت ایشان شده است و از آن حضرت به عنوان عابد، زاهد، امانت‌دار، صادق، عالم به امور دین، معتقد به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار یاد کرده‌اند. 

در کتب حدیثی، بیش از صد روایت از حضرت عبدالعظیم آورده شده است. شیخ صدوق، مجموعه روایات ایشان را تحت عنوان "جامع اخبار عبدالعظیم‌" گردآوری کرده است.

دو کتاب نیز به تالیف حضرت عبدالعظیم است. یکی به نام "خطب امیرالمؤمنین" که فرمایشات حضرت علی (ع) است و دیگری به نام "یوم و لیله" که صاحب‌بن‌عباد محتوای آن را فرایض روز و شب بیان کرده است.

آثار مرتبط با حضرت عبدالعظیم

در خرداد ماه سال ۱۳۹۲، کنگره بزرگ‌داشتی برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم (ع)، در تالار شیخ صدوق واقع در حرم آن حضرت برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر شد. 

همچنین فیلم مسافر ری که سفر حضرت عبدالعظیم از سامرا به ری و رویداد‌های این سفر را روایت می‌کند، به کارگردانی داوود میرباقری در سال ۱۳۷۹ تولید و اکران شده و نسخه سریال آن از تلویزیون پخش شد.