نگاهی به زندگی و آثار مداحان تهران قدیم+صوت
طی سال‌ها و دهه‌های اخیر، سبک‌ها و گونه‌های نوظهور جای روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی سنتی را گرفته‌اند؛ با این حال نامی از نوحه‌خوانان امروزی در میان نیست و این مداحان و روضه‌خوانان نسل‌های پیشین هستند که با پرداخت درست به واقعه عاشورا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش، نام خود را در لیست ماندگاران این گونه مذهبی ثبت کرده‌اند.
رویداد۲۴ از آن زمان که عزاداری ماه محرم به روالی هر ساله تبدیل شد، روضه‌خوانی و مداحی جای خود را در میان مردم باز کرد. در دهه‌های قبل روضه‌خوانی بیش از نوحه‌خوانی و مداحی عمومیت داشت و حال چند دهه‌ای است روضه‌خوانی جای خود را به نوحه‌خوانی داده است. در حال حاضر کمتر تکیه‌ای را می‌توان سراغ داشت که طی شب‌های محرم صرفا به روضه‌خوانی بپردازد.
رمز ماندگاری نوحه‌خوانان تهران قدیم
در گذشته‌ای نه چندان دور، مداحان از محضر اساتید هم عصر خود کسب فیض می‌کردند و به دور از کپی‌کاری‌های نابجا و غلط، به عزاداری و اجرای درست می‌اندیشیدند و صرفأ امام حسین (ع) و یارانش را مدنظر داشتند. در آن مقاطع نوحه‌خوانی و مداحی برای برخی هنوز جنبه اقتصادی پیدا نکرده بود و در این زمینه رقابتی میان نوحه‌خوانان و مداحان وجود نداشت. شاید به همین دلایل است که نام مداحان امروزی در مدت زمانی کوتاه به فراموشی سپرده می‌شود و پس از چندی هیچ‌کس نام آن‌ها را به یاد نمی‌آورد. کم نیستند مداحانی که از دهه هفتاد به بعد به نوحه‌سرایی پرداخته‌اند و با وجود مطرح شدن در مدت زمانی کوتاه، حال نامی از آن‌ها به جا نمانده است.
نوحه‌خوانی امروزی/ سبک‌های نوظهور و ارتباط آن‌ها با موسیقی پاپ
نوحه‌خوانی در دنیای امروز از کاستی‌های بسیاری برخوردار است و همواره از سوی مردم، مسئولان و نیز نوحه‌خوانان نسل‌های گذشته مورد انتقاد قرار گرفته است. با نگاهی به اجرا‌های مداحان سال‌های اخیر در خواهیم یافت که حال این گونه مذهبی، شکل و شمایل دیگری پیدا کرده و تا حدودی از اصل خود دور شده است.
متاسفانه، نوحه‌خوانی و مداحی حال حاضر بیش از هرچیز تحت تاثیر موسیقی پاپ و ملودی‌های ریتیمک آثاری است که در این سبک تولید می‌شوند.
طی سه دهه اخیر، سبک‌های نوظهور بسیاری رواج یافته است. به طور مثال نوحه‌خوانی دوصدایی یکی از همین سبک‌های نوظهور است که در مقطعی طرفداران بسیاری پیدا کرده بود. مداحان این شیوه، طی عزاداری با تولید اصوات و آوا‌هایی خاص برای اجرایی گرم و متفاوت تلاش می‌کردند و با این شیوه به همراهیِ مداح اصلی (که خوانش اشعار را به عهده داشت) می‌پرداختند. البته این شیوه همچنان وجود دارد و هستند مداحانی که طی ایام محرم با این شیوه به نوحه‌سرایی می‌پردازند. برای ارزیابی روند نوحه‌خوانی و مداحی طی دهه‌های اخیر کافی است آثار قدما و پیشکسوتان این عرصه را با اجرا‌های برخی نوحه‌خوانان جدید مقایسه کنیم تا به ارزش و اهمیت آثار به جا مانده از مداحان و روضه‌خوانان قدیم بیشتر پی ببریم.
مداحان مطرح تهران قدیم چه کسانی هستند؟
بی‌شک تهران قدیم از گذشته‌های دور، روضه‌خوانان و نوحه‌سرایان مطرح و کاربلدی را به خود دیده است. افرادی که به عزاداری سنتی اعتقاد داشتند و تلاششان این بود با تاثیر گرفتن از مداحان و روضه‌خوانان پیش از خود رویه درست آن‌ها را ادامه دهند و در تکایا و حسینیه‌های قدیمی شهر همراه با مردم به عزاداری بپردازند.
علی‌اصغر خراطها، عزیزالله مبارکی، سیدمصطفی هاشمی‌دانا، احمد شیشه‌گران و محمد کوثری‌زاده برخی از مداحان مطرح تهران هستند که حال جای آن‌ها را اشخاصی گرفته‌اند که به ملودی‌های معروف می‌اندیشند و گاه دغدغه طرفدار و فالور هم دارند.
علی‌اصغر خراطها
علی‌اصغر خراطها یکی از مداحان تهران قدیم است که در زمان حیاتش خود را غلام عبدالله (ع) می‌دانست. روانشاد علی‌اصغر خراطها سال ۱۳۱۰ در محله بازار آهنگر‌های تهران متولد شد. او که تحصیلات خود را تا مقطع ابتدایی ادامه داده بود همزمان با مداحی در شغل آهن‌فروشی نیز مشغول به کار بود و به طور معمول در هیئت‌هایی، چون صنف آهن فروشان تهران، جوانان اسلامی و محبان الفاطمه (س) به اجرای برنامه می‌پرداخت.
زیارت‌نامه حضرت ام‌البنین (س)، ذکر مصیبت امام حسین (ع)، دعای کمیل و ذکر مصیبت حضرت عباس (ع) و ذکر مصیبت حضرت عباس (ع) از جمله آثار زنده‌یاد علی‌اصغر خراطها هستند. علی‌اصغر خراطها به دلیل نارسایی کلیوی ناشی از دیابت بیستم دیماه ۱۳۷۳ از دنیا رفت و در قطعه ۲۰ بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
احمد شیشه‌گران
احمد شیشه‌گران معروف به «شمشیری» یکی دیگر از مداحان قدیمی تهران است که در زمان حیاتش میان مردم محبوبیت بسیاری داشت. احمد شیشه‌گران زاده سال ۱۳۰۷ است و در محله گذر لوطی صالح تهران به دنیا آمده است. او تا مقطع سیکل درس خوانده و پس از آنکه فعالیت در عرصه مداحی را آغاز کرده، از محضر شاعرانی، چون خوشدل تهرانی، پرتو بیضایی، مشفق کاشانی و هادی رنجی بهره برده است. احمد شیشه‌گران طی سال‌های حیاتش به طور مستمر و سالانه برای سالار شهیدان و یارانش مداحی کرده است.
زنده‌یاد شیشه‌گران در هیئت مهدیون، فاطمیون قائم آل محمد (عج)، حضرت رقیه (س) و ابوالفضلی‌های غرب تهران به طور ثابت برنامه اجرا کرده و ذکر مصیبت‌های حضرت رقیه (س)، حضرت عباس (س)، ذکر مصیبت پیامبر (ص) و امام حسین (ع)، ذکر مصیبت امام هادی (ع) و امام حسین (ع) از جمله آثار مطرح اوست.
احمد شیشه‌گران پس از ۶۳ سال زندگی در روز پنجم مردادماه ۱۳۷۰ به علت سکته مغزی از دنیا رفت و در آرامگاه ابن بابویه شهرری به خاک سپرده شد.
سیدمصطفی هاشمی‌دانا
سیدمصطفی هاشمی‌دانا، یکی دیگر از مداحان قدیم تهران است که نامش در لیست ماندگاران این عرصه ثبت شده است. شادروان هاشمی‌دانا زاده سال ۱۲۹۹ است و در خیابان ادیب‌الممالک زاده شده است. تحصیلات این مداح قدیمی قرآنی است و در بزرگسالی به مشاغلی، چون سراجی، پیج و مهره سازی و کاروان‌داری زیارتی پرداخته است. او که مداحی را از حاج مرزوق حائری آموخته طی سال‌های حیاتش در هیئت‌هایی، چون جامعه مداح شرق، صنف آهن فروشان، اتفاقیون و مسجد انصار واقع در خیابان هدایت به مداحی پرداخته است.
سیدمصطفی هاشمی‌دانا در سال ۱۳۸۴ به دلیل ضایعه مغزی دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به خاک سپرده شد.
عزیزالله مبارکی
عزیزالله مبارکی (مداح و شاعر آیینی) یکی دیگر از نوحه‌خوانان و مداحان مطرح تهران قدیم است. او سال ۱۳۱۰ در محله مبارک‌آباد تهران دیده به جهان گشوده و تحصیلات حوزوی داشته است. عزیزالله مبارکی که طی سال‌های حیاتش به مشاغلی، چون کشاورزی و خواروبار فروشی پرداخته، از محضر شاعرانی، چون باقر قادریون و خوشدل تهرانی فیض برده است.
عزیزالله مبارکی طی سال‌های فعالیتش در عرصه مداحی و نوحه‌سرایی در هیئت‌های مطرحی، چون جامعه مداح، پیرعطا، افجه‌ای‌های مقیم تهران مداحی کرده است. عزیزالله مبارکی پس از ۷۵ سال زندگی در سال ۱۳۸۵ به دلیل عرضه مغزی دیده از جهان فروبست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
محمد کوثری‌زاده
محمد کوثری‌زاده یکی دیگر از مداحان مطرح عاشورایی است که اغلب مردم او را با روضه‌هایش نزد امام خمینی (ره) در جماران به یاد می‌آورند. محمود کوثری‌زاده، سال ۱۳۰۷ در قم زاده شد و در سال‌های پیش از انقلاب به مبارزه علیه رژیم ستم شاهی پرداخت. زنده‌یاد کوثری‌زاده، طی سال‌های حیاتش در بسیاری از هیئت‌های تهران به روضه‌خوانی و مداحی پرداخت که تکیه «شاه خراسان»، «تکیه شادقلی قم»، حسینیه «دلریش»، برخی از آن‌ها هستند. محمد کوثری‌زاده در سال ۱۳۷۷ درگذشت و در بقعه شهید عراقی بارگاه حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.
دیگر مداحان مطرح
البته مداحان و روضه‌خوانان مطرح قدیمی، محدود به چند نفر نامبرده نیستند. سید زریباف، حاج اکبر نظام، حاج احمد دلجو، اسماعیل چاووش، شاه حسین بهاری، حسن ذوالفقاری، غلامعلی جندقی، جعفر شعبان خمسه، علامه ملامحمد و محمدعلی چمنی برخی دیگر از مداحانی هستند که به مدد خوانش و اجرای نوحه‌های مختلف در تکیه‌ها و حسینیه‌های تهران در یاد و خاطر مردم مانده‌اند.
مداحی شادروان علی‌اصغر خراطها در حرم سیدالشهدا (ع).
رمز ماندگاری نوحه‌خوانان تهران قدیم
در گذشته‌ای نه چندان دور، مداحان از محضر اساتید هم عصر خود کسب فیض می‌کردند و به دور از کپی‌کاری‌های نابجا و غلط، به عزاداری و اجرای درست می‌اندیشیدند و صرفأ امام حسین (ع) و یارانش را مدنظر داشتند. در آن مقاطع نوحه‌خوانی و مداحی برای برخی هنوز جنبه اقتصادی پیدا نکرده بود و در این زمینه رقابتی میان نوحه‌خوانان و مداحان وجود نداشت. شاید به همین دلایل است که نام مداحان امروزی در مدت زمانی کوتاه به فراموشی سپرده می‌شود و پس از چندی هیچ‌کس نام آن‌ها را به یاد نمی‌آورد. کم نیستند مداحانی که از دهه هفتاد به بعد به نوحه‌سرایی پرداخته‌اند و با وجود مطرح شدن در مدت زمانی کوتاه، حال نامی از آن‌ها به جا نمانده است.
نوحه‌خوانی امروزی/ سبک‌های نوظهور و ارتباط آن‌ها با موسیقی پاپ
نوحه‌خوانی در دنیای امروز از کاستی‌های بسیاری برخوردار است و همواره از سوی مردم، مسئولان و نیز نوحه‌خوانان نسل‌های گذشته مورد انتقاد قرار گرفته است. با نگاهی به اجرا‌های مداحان سال‌های اخیر در خواهیم یافت که حال این گونه مذهبی، شکل و شمایل دیگری پیدا کرده و تا حدودی از اصل خود دور شده است.
متاسفانه، نوحه‌خوانی و مداحی حال حاضر بیش از هرچیز تحت تاثیر موسیقی پاپ و ملودی‌های ریتیمک آثاری است که در این سبک تولید می‌شوند.
طی سه دهه اخیر، سبک‌های نوظهور بسیاری رواج یافته است. به طور مثال نوحه‌خوانی دوصدایی یکی از همین سبک‌های نوظهور است که در مقطعی طرفداران بسیاری پیدا کرده بود. مداحان این شیوه، طی عزاداری با تولید اصوات و آوا‌هایی خاص برای اجرایی گرم و متفاوت تلاش می‌کردند و با این شیوه به همراهیِ مداح اصلی (که خوانش اشعار را به عهده داشت) می‌پرداختند. البته این شیوه همچنان وجود دارد و هستند مداحانی که طی ایام محرم با این شیوه به نوحه‌سرایی می‌پردازند. برای ارزیابی روند نوحه‌خوانی و مداحی طی دهه‌های اخیر کافی است آثار قدما و پیشکسوتان این عرصه را با اجرا‌های برخی نوحه‌خوانان جدید مقایسه کنیم تا به ارزش و اهمیت آثار به جا مانده از مداحان و روضه‌خوانان قدیم بیشتر پی ببریم.
مداحان مطرح تهران قدیم چه کسانی هستند؟
بی‌شک تهران قدیم از گذشته‌های دور، روضه‌خوانان و نوحه‌سرایان مطرح و کاربلدی را به خود دیده است. افرادی که به عزاداری سنتی اعتقاد داشتند و تلاششان این بود با تاثیر گرفتن از مداحان و روضه‌خوانان پیش از خود رویه درست آن‌ها را ادامه دهند و در تکایا و حسینیه‌های قدیمی شهر همراه با مردم به عزاداری بپردازند.
علی‌اصغر خراطها، عزیزالله مبارکی، سیدمصطفی هاشمی‌دانا، احمد شیشه‌گران و محمد کوثری‌زاده برخی از مداحان مطرح تهران هستند که حال جای آن‌ها را اشخاصی گرفته‌اند که به ملودی‌های معروف می‌اندیشند و گاه دغدغه طرفدار و فالور هم دارند.
علی‌اصغر خراطها
علی‌اصغر خراطها یکی از مداحان تهران قدیم است که در زمان حیاتش خود را غلام عبدالله (ع) می‌دانست. روانشاد علی‌اصغر خراطها سال ۱۳۱۰ در محله بازار آهنگر‌های تهران متولد شد. او که تحصیلات خود را تا مقطع ابتدایی ادامه داده بود همزمان با مداحی در شغل آهن‌فروشی نیز مشغول به کار بود و به طور معمول در هیئت‌هایی، چون صنف آهن فروشان تهران، جوانان اسلامی و محبان الفاطمه (س) به اجرای برنامه می‌پرداخت.
زیارت‌نامه حضرت ام‌البنین (س)، ذکر مصیبت امام حسین (ع)، دعای کمیل و ذکر مصیبت حضرت عباس (ع) و ذکر مصیبت حضرت عباس (ع) از جمله آثار زنده‌یاد علی‌اصغر خراطها هستند. علی‌اصغر خراطها به دلیل نارسایی کلیوی ناشی از دیابت بیستم دیماه ۱۳۷۳ از دنیا رفت و در قطعه ۲۰ بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
احمد شیشه‌گران
احمد شیشه‌گران معروف به «شمشیری» یکی دیگر از مداحان قدیمی تهران است که در زمان حیاتش میان مردم محبوبیت بسیاری داشت. احمد شیشه‌گران زاده سال ۱۳۰۷ است و در محله گذر لوطی صالح تهران به دنیا آمده است. او تا مقطع سیکل درس خوانده و پس از آنکه فعالیت در عرصه مداحی را آغاز کرده، از محضر شاعرانی، چون خوشدل تهرانی، پرتو بیضایی، مشفق کاشانی و هادی رنجی بهره برده است. احمد شیشه‌گران طی سال‌های حیاتش به طور مستمر و سالانه برای سالار شهیدان و یارانش مداحی کرده است.
زنده‌یاد شیشه‌گران در هیئت مهدیون، فاطمیون قائم آل محمد (عج)، حضرت رقیه (س) و ابوالفضلی‌های غرب تهران به طور ثابت برنامه اجرا کرده و ذکر مصیبت‌های حضرت رقیه (س)، حضرت عباس (س)، ذکر مصیبت پیامبر (ص) و امام حسین (ع)، ذکر مصیبت امام هادی (ع) و امام حسین (ع) از جمله آثار مطرح اوست.
احمد شیشه‌گران پس از ۶۳ سال زندگی در روز پنجم مردادماه ۱۳۷۰ به علت سکته مغزی از دنیا رفت و در آرامگاه ابن بابویه شهرری به خاک سپرده شد.
سیدمصطفی هاشمی‌دانا
سیدمصطفی هاشمی‌دانا، یکی دیگر از مداحان قدیم تهران است که نامش در لیست ماندگاران این عرصه ثبت شده است. شادروان هاشمی‌دانا زاده سال ۱۲۹۹ است و در خیابان ادیب‌الممالک زاده شده است. تحصیلات این مداح قدیمی قرآنی است و در بزرگسالی به مشاغلی، چون سراجی، پیج و مهره سازی و کاروان‌داری زیارتی پرداخته است. او که مداحی را از حاج مرزوق حائری آموخته طی سال‌های حیاتش در هیئت‌هایی، چون جامعه مداح شرق، صنف آهن فروشان، اتفاقیون و مسجد انصار واقع در خیابان هدایت به مداحی پرداخته است.
سیدمصطفی هاشمی‌دانا در سال ۱۳۸۴ به دلیل ضایعه مغزی دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به خاک سپرده شد.
عزیزالله مبارکی
عزیزالله مبارکی (مداح و شاعر آیینی) یکی دیگر از نوحه‌خوانان و مداحان مطرح تهران قدیم است. او سال ۱۳۱۰ در محله مبارک‌آباد تهران دیده به جهان گشوده و تحصیلات حوزوی داشته است. عزیزالله مبارکی که طی سال‌های حیاتش به مشاغلی، چون کشاورزی و خواروبار فروشی پرداخته، از محضر شاعرانی، چون باقر قادریون و خوشدل تهرانی فیض برده است.
عزیزالله مبارکی طی سال‌های فعالیتش در عرصه مداحی و نوحه‌سرایی در هیئت‌های مطرحی، چون جامعه مداح، پیرعطا، افجه‌ای‌های مقیم تهران مداحی کرده است. عزیزالله مبارکی پس از ۷۵ سال زندگی در سال ۱۳۸۵ به دلیل عرضه مغزی دیده از جهان فروبست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
محمد کوثری‌زاده
محمد کوثری‌زاده یکی دیگر از مداحان مطرح عاشورایی است که اغلب مردم او را با روضه‌هایش نزد امام خمینی (ره) در جماران به یاد می‌آورند. محمود کوثری‌زاده، سال ۱۳۰۷ در قم زاده شد و در سال‌های پیش از انقلاب به مبارزه علیه رژیم ستم شاهی پرداخت. زنده‌یاد کوثری‌زاده، طی سال‌های حیاتش در بسیاری از هیئت‌های تهران به روضه‌خوانی و مداحی پرداخت که تکیه «شاه خراسان»، «تکیه شادقلی قم»، حسینیه «دلریش»، برخی از آن‌ها هستند. محمد کوثری‌زاده در سال ۱۳۷۷ درگذشت و در بقعه شهید عراقی بارگاه حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.
دیگر مداحان مطرح
البته مداحان و روضه‌خوانان مطرح قدیمی، محدود به چند نفر نامبرده نیستند. سید زریباف، حاج اکبر نظام، حاج احمد دلجو، اسماعیل چاووش، شاه حسین بهاری، حسن ذوالفقاری، غلامعلی جندقی، جعفر شعبان خمسه، علامه ملامحمد و محمدعلی چمنی برخی دیگر از مداحانی هستند که به مدد خوانش و اجرای نوحه‌های مختلف در تکیه‌ها و حسینیه‌های تهران در یاد و خاطر مردم مانده‌اند.
مداحی شادروان علی‌اصغر خراطها در حرم سیدالشهدا (ع).
بخشی دیگر از مداحی شادروان علی‌اصغر خراطها.
روضه امام حسین (ع) اجرا شده توسط شادروان احمد شیشه‌گران ملقب به شمشیری.
نوحه‌خوانی حضرت عباس (ع) توسط شادروان احمد شیشه‌گران.
روضه‌خوانی شادروان عزیزالله مبارکی.
روضه یزید اجرا شده توسطه شادروان سیدمصطفی هاشمی‌دانا.
بخشی از نوحه‌خوانی گروهی از زبان حضرت مسلم (ع) که زنده یاد سیدمصطفی هاشمی‌دانا آن را هدایت کرده است.
منبع: ایلنا
