تروریسم اقتصادی؛ آیا تجارت بشردوستانه با ایران در خطر است؟

رویداد۲۴ آمریکا در هفته آخر ماه اکتبر، ضمن اعمال تحریم‌های گسترده مالی و عمرانی علیه ایران، سازوکار جدیدی با هدف ادعایی تسهیل تجارت بشردوستانه با این کشور تاسیس کرد. اما این سازوکار نه تنها کمکی به تسهیل این نوع تجارت نکرد بلکه حتی نزدیک‌ترین متحدان آمریکا هم تجارت بشردوستانه با ایران را متوقف کردند.

کمتر از یک هفته پس از تاسیس سازوکار بشردوستانه آمریکا، خبرگزاری یونهاپ کره جنوبی از توقف صادرات کالا‌های بشردوستانه این کشور به ایران خبر داد. تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران، دلیل توقف این صادرات عنوان شده است.

روز جمعه ۲۵ اکتبر، دو وزارتخانه خزانه‌داری و امور خارجه آمریکا با صدور بیانیه مشترکی، از تاسیس سازوکار تجارت بشردوستانه جدیدی برای دادوستد کالا‌های غیرتحریمی با ایران خبر دادند. اما در عین حال، شرایط این گونه تجارت را بسیار سخت کردند. طبق سازوکار جدید، همه شرکت‌ها و افرادی که با ایران تجارت بشردوستانه می‌کنند باید جزئیات دقیق دادوستد خود را به آمریکا گزارش دهند. برخی کارشناسان معتقدند که این سازوکار عملا به ابزاری برای جمع آوری اطلاعات و اعمال تحریم‌های بیشتر تبدیل خواهد شد؛ لذا ممکن است تجارت بشردوستانه با ایران را محدود کند.

اولین نتیجه سازوکار جدید، قطع صادرات بشردوستانه کره جنوبی به ایران بود. خبرگزاری یونهاپ به نقل از یک منبع نوشت: «پس از اینکه آمریکا اخیرا از سئول خواست که جزئیات صادرات را به اشتراک بگذارد، تراکنش‌های مالی محموله‌های غذا و اقلام دارویی بین سئول و تهران بسیار سخت شده است.» همین منبع در ادامه گفته به اشتراک گذاشتن جزئیات همه معاملات با ایران، در عمل امکان‌پذیر نیست.

جدال اخلاقی بر سر تحریم‌ها

مفهوم تروریسم، هنوز تعریف واحدی ندارد. ولی به طور کلی اینطور تعریف می‌شود: استفاده از خشونت یا تهدید به استفاده از خشونت به منظور دستیابی به اهدف سیاسی یا ایدئولوژیک. محافظت از شهروندان بی‌گناه، که از این خشونت آسیب می‌بینند، در کانون این تعریف قرار دارد.

هیچکدام از شهروندان عادی ایران، که عضو نهاد‌های حکومت نیستند، در لیست تحریم‌های آمریکا قرار ندارند. با این حال، ممکن است زندگی این شهروندان به طور مستقیم یا غیرمستقیم از این تحریم‌ها تاثیر بپذیرد. بر همین اساس، ایران می‌گوید تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران، «تروریسم اقتصادی» است. به این معنا که آمریکا به منظور دستیابی به اهداف سیاسی - مانند تغییر سیاست خارجی ایران- تحریم‌هایی علیه این کشور اعمال کرده که بر زندگی مردم عادی آن تاثیر می‌گذارد.

از سوی دیگر، آمریکا در سطح رسمی، هدف قرار دادن مردم عادی ایران را رد می‌کند و حتی تلاش می‌کند خود را حامی آن‌ها نشان دهد. با این حال، شبکه گسترده و پیچیده تحریم‌های آمریکا به گونه‌ای طراحی شده که تاثیر مستقیمی بر بسیاری از شهروندان ایران، خصوصا آن‌هایی که درگیر بیماری‌های صعب العلاج هستند، می‌گذارد.

برای درک بهتر این تاثیرگذاری، به این مثال دقت کنید: بانک مرکزی ایران در کشور کره جنوبی در «بانک ووری» (Woori Bank) و «بانک صعنتی کره» حساب‌هایی دارد. درآمد‌های نفتی ایران و همچنین پرداخت‌های مربوط به کالا‌های غیرتحریمی از طریق این حساب‌ها انجام می‌شد. در آوریل گذشته آمریکا معافیت‌های فروش نفت ایران را لغو کرد، کره جنوبی نیز مجبور شد واردات نفت از ایران را متوقف کند. حال، پس از طراحی سازوکار جدید تجارت بشردوستانه آمریکا، حتی صادرات بشردوستانه به ایران نیز متوقف شد. چون اولا، بانک مرکزی ایران در سپتامبر گذشته توسط آمریکا تحریم شد و بنابراین بانک‌های کره جنوبی دیگر نمی‌‎توانند به راحتی با آن کار کند. ثانیا، سازوکار جدید آمریکا از همه نهاد‌ها و شرکت‌های خارجی می‌خواهد که جزئیات دادوستد بشردوستانه با ایران را با جزئیات کامل گزارش دهند. امری که ظاهرا امکان پذیر نیست. نکته قابل توجه این است که حساب‌های بانک مرکزی در دو بانک یادشده، با پول ملی کره جنوبی (وون) بود و توقف این حساب‌ها به این معناست که کشور‌ها حتی با پول ملی خود هم نمی‌توانند با ایران تجارت بشردوستانه کنند.

جدال اخلاقی درباره اثرات تحریم‌ها بر بیماران؛ چه کسی مقصر است؟

کره جنوبی به خاطر فشار‌های آمریکا صادرات کالا‌های بشردوستانه به ایران را متوقف کرد.

این دشواری‌ها باعث شده که توانایی ایران در تامین اقلام غیرتحریمی، مانند دارو و غذا، با مشکلاتی مواجه شود. چهار روز پس از اعلان تاسیس سازوکار جدید آمریکا، سازمان «دیده بان حقوق بشر»، طی یک گزارش مفصل، به تاثیر تحریم‌های آمریکا بر شهروندان عادی ایران، خصوصا بیماران صعب العلاج پرداخت و نوشت: «اگر چه دولت آمریکا، معافیت‌هایی برای واردات بشردوستانه در رژیم تحریم‌ها در نظر گرفته است، (اما) تحریم‌های گسترده آمریکا علیه بانک‌های ایرانی، در کنار لفاظی‌های تهاجمی مقامات آمریکایی، به نحو موثری توانایی ایران برای تامین مالی چنین واردات بشردوستانه‌ای را محدود کرده است. تبعات تحریم‌های شدید آمریکا، چه عامدانه باشد چه نباشد، حق بهر‌ه‌مندی ایرانیان از خدمات بهداشتی و نیز دسترسی آن‌ها به دارو‌های اساسی را با تهدیدی جدی مواجه کرده و تقریبا به طور قاطعانه موجب کمبود‌های موثق دارو‌ها - از فقدان دارو‌های مهم برای بیماران صرع گرفته تا کمیاب شدن دارو‌های شیمی‌درمانی بیماران سرطانی- شده است.»

جدال اخلاقی بر سر وضعیت رقت‌بار برخی بیماران ایرانی که بعضا به خاطر کمبود دارو یا افزایش قیمت آن، روز‌های زندگی‌شان کمتر شده است، ادامه دارد و تا وقتی که تحریم‌ها پابرجا هستند، ادامه خواهد داشت. آمریکا به دلیل خروج از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و اعمال تحریم‌های گسترده اقتصادی علیه ایران، موضع اخلاقی ضعیفی دارد. از این رو، برخی کارشناسان این گمانه را مطرح می‌کنند که آمریکا با هدف مقابله با انتقادات اخلاقی، سازوکار بشردوستانه طراحی کرد. با این حال، چند روز پس از تاسیس سازوکار آمریکایی، دیده بان حقوق بشر، به اثرات زیان‌بار کارزار «فشار حداکثری» آمریکا بر بیماران ایرانی پرداخت.

گذشته از این، قبل از سازوکار وزارت خزانه‌داری، دو سازوکار دیگر برای تجارت بشردوستانه طراحی شده بودند. سازوکار اولی توسط آمریکا و سوئیس به منظور تسهیل دادوستد بشردوستانه با ایران طراحی شد. ولی هیچگاه خبری از عملیاتی شدن آن منتشر نشد. سازوکار دومی نیز «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) نام داشت که قرار بود ابتدا کالا‌های غیرتحریمی را پوشش دهد، ولی در اثر کارشکنی آمریکا عملا به شکست انجامید.

موج جدید تحریم‌ها و فشار‌ها

افزایش مشکلات بیماران ایرانی، آمریکا را با چالش اخلاقی بزرگی مواجه کرده است. ولی ظاهرا کاخ سفید اهمیتی به این چالش نمی‌دهد. اعلام سازوکار بشردوستانه وزارت خزانه‌داری، در واقع سرآغاز موج جدیدی از فشار‌ها بر ایران بود. اندکی پس از این سازوکار، روز چهارشنبه ۳۰ اکتبر، آمریکا و شش کشور عربی شورای همکاری خلیج فارس، «نیروی مقاومت بسیج» را در فهرست گروه‌های «تروریستی» قرار دادند و مجموعه بزرگی از موسسات مالی و شرکت‌های صنعتی ایران را به ادعای ارتباط با سپاه تحریم کردند.

همان روز، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، طی بیانیه‌ای، از اقدامات اخیر کارگروه اقدام مالی (FATF) علیه ایران استقبال کرد. اوایل ماه جاری میلادی، کارگروه اقدام مالی برای ایران یک ضرب الاجل نهایی تا فوریه ۲۰۲۰ تعیین کرد که بعد از آن، از اعضای خود خواهد خواست که اقدامات متقابلی را اجرا کنند.

یک روز بعد از تحریم‌های عربی-آمریکایی، پمپئو، تحریم‌هایی علیه بخش عمرانی ایران اعمال کرد که شامل منع فروش انواع مواد فلزی به ایران می‌شود.

به موازات اینها، مالزی تحت فشار آمریکا، به طور دسته جمعی، حساب‌های بانکی شهروندان و شرکت‌های ایرانی را مسدود کرد. نخست وزیر مالزی اذعان کرد که کشورش در اثر فشار‌های آمریکا مجبور شده است حساب‌های ایرانی را ببندد. با این همه، استیون منوشین، وزیر خزانه‌داری آمریکا، اخیرا اعلام کرده است که آمریکا تحریم‌های ایران را بیشتر خواهد کرد.