مرمت‌های غیراصولی درچهارتاقی ساسانی رستاق داراب

رویداد۲۴ به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گل بود به سبزه نیز آراسته شد. این زبانزد (ضرب المثل) درست حال و روز امروز چهارتاقی‌های دوقلوی ساسانیِ رُستاق در شهرستان داراب را نشان می‌دهد. مرمت‌های ناشیانه و غیراصولی بر روی یکی از چهارتاقی‌ها که منسوب به اتاق موبدان در دورۀ ساسانیان بوده است، چُنان زشت و ناهمخوان و آشفته انجام گرفته، که هر فردی تنها کمی با زمینۀ میراث فرهنگی آشنا باشد با دیدن آن، شگفت زده و سرگردان و گیج خواهد شد. به ویژه کسانی که این مجموعۀ تاریخی را پیش از مرمت دیده باشند، بی گمان آه از نهادشان بلند شده و سرگشته و دل آزرده می‌شوند. مرمت‌های انجام گرفته، تا اَندازه‌ای ناشیانه و غیراصولی است که هیچ جایی برای دفاع از آن وجود ندارد و ساختار و کالبد بنا را خَدشه دار کرده و آسیب‌های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ بی دفاع یادگار‌های گذشتگان برجای گذاشته است.

 

بهره گیری از گچ بر روی نمای چهارتاقی نخستین و در جای جای درون بنا که بسیار هم ضعیف و بد اجرا شده، صحنۀ زشت و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است که بیانگر نبود تجربه و مهارت کار در میان مرمت گران است.

 

همچنین به باور کارشناسان مرمت، شیوۀ اجرای کار تا اَندازه‌ای بد و ناهماهنگ و ضعیف انجام گرفته که جای بَسی اَفسوس و دریغ دارد و ساختار بنا را به هم ریخته و دگرگون کرده است. از سویی، مرمت گران بدون حضور کارشناس باستان شناسی، بخش پایینی چهارتاقی نخستین را چندین متر گود کرده و کَنده و پلکانی را به باور خود برای ایستایی بنا ساخته و به آن الحاق کرده اَند! هرچند که، کارشناسان فنی ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان با دفاع از این مورد، ساخت سه ردیف پلکان را در راستای ایستایی چهارتاقی می‌دانند که بتواند بار و وزن زیاد بنا را تاب آوری کند. کارشناسان فنی میراث فرهنگی استان با نشان دادن و بررسی نگاره‌های چهارتاقی در زمان اجرای کار که در بایگانی میراث فرهنگی وجود دارد، باورمند هستند که درگذشته نیز، پلکان‌هایی برای ایستایی چهارتاقی نخستین وجود داشته و مرمت گران با کَندن و گود کردن زیر بنا به آن دست یافته و همان را اجرا کرده اَند. اما با این همه، از شیوۀ اجرای ضعیف پلکان‌ها دفاع نمی‌کنند.

سخن درخُور نگرش و پرسشی که در این جا به میان می‌آید، آن است که، برپایۀ ضابطه‌های میراث فرهنگی که به روشنی در قانون به آن اشاره شده است، هرگونه پِی کنی و کَند و کاوی باید دارای پروانۀ (مجوز) کار از شورای فنی استان و مهم‌تر از آن، از پژوهشکدۀ باستان شناسی کشور باشد و یک کارشناس باستان شناسی در پروژه حضور یابد و کار‌ها با هماهنگی و زیر نظر وی انجام گیرد.

 

همچنین هرگونه کاری در یادمان‌های تاریخی و فرهنگی که به ثبت ملی نیز، رسیده باشند از جمله مرمت باید دارای ارایۀ یک طرح و آماده سازی پروپوزال (پیش نویس توجیهی طرح پژوهشی، بر مبنای پژوهش‌ها و فرضیه‌های علمی و مستند‌های پژوهشی) باشد. حال آن که، مرمت چهارتاقی رُستاق داراب حتا پروانۀ شورای فنی استان را نیز ندارد! هرچند که، کارشناسان فنی میراث فرهنگی در توجیه این مورد، مرمت‌ها را اضطراری عنوان کرده که نیازی به پروانۀ شورای فنی ندارد. اما آیا به راستی نباید کار‌های مرمتی حتا اضطراری دارای یک طرح مصوب باشد؟ و آیا پیش از اقدام‌های مرمتی، آن هم بر روی چُنین بنای سِترگ و بزرگ و ارزنده‌ای که نمونه و همتایی در ایران ندارد، بررسی و مطالعه‌ای صورت گرفته است. بی گمان پاسخ منفی است و به بهانۀ مرمت اضطراری ساختار و پیکرۀ بنا را با مرمت‌های غیراصولی به هم زده و تغییر داده و دگرگون کرده اَند.

 

از سویی، مرمت گران با کَندن و گودکردن زیر چهارتاقی نخستین بدون حضور یک باستان شناس و کارشناس و ارایۀ طرح، ضابطه و قانون‌های میراث فرهنگی را زیر پا گذاشته اَند که تخلف به شمار می‌آید و باید پاسخ گو باشند.

با این همه، کارشناسان فنی میراث فرهنگی با دیدن نگاره‌های (تصاویر) چهارتاقی‌های رُستاق پس از گذشت یک سال از مرمت‌ها و پرسش‌های نگارنده و ایراد‌های موجود، بیان داشتند که باید اصلاحیه‌ای در مرمت‌ها انجام گیرد.

همچنین طرح مرمت این بنا از سوی یکی از مرمت گران جوان نگاشته شده و در میراث فرهنگی چشم به راه تاییدیۀ شورای فنی است تا در آینده و با تامین بودجه، مرمت‌های پایانی و تکمیلی انجام شود. اما میراث فرهنگی باید درگام نخست مرمت‌های غیراصولی را بَرچیند و اصلاح کند. از سویی، کار بر روی چُنین بنای ارزشمند و بسیار مهمی باید به افراد با تجربه و کارآزموده سپرده شود و بنا‌ها و یادمان‌های باستانی به اَنگیزۀ دیرینگی و ماندگاری آن ها، جای هیچ گونه آزمون و خطایی ندارند.

سیامک علی زاده مرمت گر بناها، آثار و اَشیای تاریخی با انتقاد از روش اجرا و مرمت‌های غیراصولی چهارتاقی‌های رُستاق به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت: «مرمت چهارتاقی نخستین رُستاق داراب بسیار ناشیانه انجام گرفته است. همچنین تخلف‌هایی در این مرمت دیده می‌شود. نخست این که، چه اندازه در رابطه با سازه و نوع مصالح و آسیب شناسی آن بنا مطالعه شده است؛ و نتیجه‌های مطالعات چه بوده است که بر پایۀ آن طرح مرمت و حفاظت بنا پی ریزی شده است. بر پایۀ شواهد و نگاره ها، الحاقاتی که به این بنای قدیمی و تاریخی وارد شده، هم از دید زیبایی شناسی و فرم اثر، هم از دید تاریخیت بنا و هم از دید اصالت و نوع مصالح و اجرا دارای ایراد‌های جدی است؛ و هم اینک با دیدگاه معاصر پذیرفته شدۀ فراملی (بین المللی) و همچنین مبانی مرمت در تضاد است».

دکترعلی زاده در دنبالۀ سخنانش افزود: «هماره (معمولا) برای بنا‌های باستانی کوشش می‌شود تا کم‌ترین حد دخالت در آن‌ها صورت بگیرد. زیرا شکوه و عظمت تاریخی آن‌ها در همین ویژگی کنونی که دارند، پدیدار می‌گردد. اگر بنا در حال خطر ریزش و واژگونی باشد، می‌توان با تمهیداتی آن را استحکام بخشی کرد. یعنی با رویکرد مرمت اِستحکام بخشی و حفظ تاریخیت بنا اقدام‌های لازم انجام بگیرد. اما در مرمت کنونی، می‌بینیم که اصالت فرم و تاریخیت بنا خَدشه دار شده است و از مصالح روشن و ناهماهنگ و شاید ضعیف و آن هم با کلی لکه و پاشش ملات روی نمای بنا و نوعی کثیف کاری و ناهمگون از دید اجرا و چینش سنگ‌ها با پیرامون خود استفاده شده است. چُنین شیوۀ برخوردی با این بنای باستانی غیرمحترمانه است و باید تجدید نظر صورت بگیرد».

این استاد دانشگاه چمران اهواز دربارۀ این موضوع که، گفته شده است مرمت‌ها اضطراری بوده است، گفت: «این سخنان بیشتر بهانه و توجیه است. مگر ما می‌خواهیم بر روی یک ساختمان و یا خانۀ عادی و امروزی بازسازی انجام دهیم که این گونه با بنای ارزشمند باستانی برخورد می‌کنیم. تازه هر فردی برای خانه یا ساختمان خود نیز، کوشش می‌کند بهترین کار را انجام دهد. روشن نیست که چگونه میراث فرهنگی که خود باید سرآمد بوده و بهترین کارشناسان را داشته باشد از افراد کم تجربه و کم دانش بهره برده است. باید به یاد داشته باشیم مرمت بر روی چُنین بنای ارزشمند و با شکوه و تکرارناپذیری کار هرکسی نیست. کار‌های مرمتی بیشتر یک کار گروهی است و باید از رشته‌های گوناگونی همانند کارشناسان سازه، معماری، عمران، باستان شناس و حتا زمین شناس و ... بهره برده شود و افراد از تجربه و دانش کافی نیز، بهره‌مند باشند. مرمت‌ها بر روی چهارتاقی‌های رُستاق بسیار ناشیانه و غیراصولی انجام گرفته و جای هیچ گونه دفاعی ندارد».

در چندین ماه گذشته در سراسر کشور با زنجیره‌ای از مرمت‌های غیراصولی از سوی وزارت میراث فرهنگی رو به رو بوده ایم که تنها برخی از آن‌ها رسانه‌ای شده است و در همین چند مورد هم واکنش تند کارشناسان اَمر را به دنبال داشته است. از مرمت‌های غیراصولی دژ پرتغالی‌ها در جزیرۀ هرمز که در اوایل امسال سر و صدای زیادی را به پا کرد گرفته، تا مرمت ناشیانۀ منار مسجد پامنار مهدی شهر سمنان. از مرمت دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) تا سنگ نبشتۀ ساسانی شاهپوریکم در اِشکَفتِ (غار) حاجی آباد مَرودشت، تنها بخشی از مرمت‌های غیراصولی است که شوربختانه به دست خود سرپرستان و مسوولان میراث فرهنگی اجرا و صورت گرفته است. آنچه در این میان، مایۀ شگفتی جامعۀ علمی و دانشگاهی و کارشناسان اَمر است دفاع و پاسخ‌های توجیه کنندۀ برخی از مدیران میراث فرهنگی به رسانه‌ها بوده است. این موضوع بیانگر ساختار ضعیف و شکننده و در هم و بَرهم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که خود باید از یادگار‌های تاریخی حفاظت و پاسداری کند. برخی از کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی با شنیدن خبر مرمت‌های غیراصولی یادگار‌های تاریخی در سراسرکشور از سوی میراث فرهنگی با کنایه می‌گویند: " هرچه بِگندد نمکش می‌زنند وای به روزی که بگَندد نمک ".

چهارتاقی‌ها یا آتشکدۀ بزرگ رُستاق در بهار سال ۱۳۹۸ خورشیدی به گونۀ اَمانی از سوی دو تَن از مرمت گران بنا‌های تاریخی که با میراث فرهنگی همکاری دارند، مورد مرمت اضطراری قرار گرفته است و بنا است در آینده با ارایۀ طرح مرمت و تایید آن در شورای فنی استان، مرمت‌های تکمیلی یا همان پایانی انجام گیرد.

چهارتاقی‌های رُستاق که بیشتر با نام کاخ آینه شناخته شده است در ۷۰ کیلومتری شهرستان داراب و در هشت کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شهر رُستاق جای دارد که برای دیدن آن، باید از جاده‌ای خاکی و ناهمواری گذر کرد. این چهارتاقی‌ها در بلندی زیادی از سطح زمین ساخته شده و از پیرامون به وسیلۀ سه رشته کوه درمیان گرفته شده است.

نخستین سازه که به چهارتاقی نامدار است از سنگ و گچ و آهک به اندازۀ ۴۹ مترمربع با دیوار‌هایی سِتَبر که کلفتیِ دیواره‌ها یک متر و شست (شصت) سانت است، ساخته شده است. در نمای این بنا سنگ‌های تراش خورده صاف به کار رفته است. در درون سازه، تاقچه‌هایی ساخته شده که مربع شکل است. درِ ورودی این سازه در سمت سازه‌ای دیگر که در نزدیکی آن ساخته شده، گشوده می‌شده است. سقف این چهارتاقی، گنبدی شکل بوده که هنوز تا اندازه‌ای پا برجاست. دیواره‌های چهارتاقی دارای هفت متر بلندی است.

در نزدیکی بنای چهارتاقی، سازۀ دیگری وجود دارد که نامدار به آتشکده است. اندازۀ آن نیز، ۸۰ مترمربع و کلفتی دیواره‌های آن دو متر است. مصالح به کار رفته در آن سنگ و آهک است. نمای این سازه به وسیلۀ ملات گچ تخت (مسطح) شده است. سقف آن به گونۀ استوانه‌ای بوده که هم اکنون فرو ریخته است و تنها بقایایی از آن برجای مانده است.

درکوهی که در پشت این دو چهارتاقی جای گرفته است، بقایای سه بارو پیدا است. دو بارو (برج) دایره‌ای شکل بوده و باروی سوم مربع شکل است که محل، جایگیری دیده بان‌ها و نگهبانان بوده که محوطه و راه‌های پیرامون چهارتاقی‌ها را کنترل می‌کرده اَند.

برخی از باستان شناسان و پژوهشگران آتشکدۀ رُستاق را همان آتشکدۀ بزرگ و نامدار آذرفَرَنبغ (آتشکدۀ موبدان) در دورۀ ساسانیان می‌دانند که جزو سه آتشکدۀ بزرگ ایرانیان در آن دوره به شمار می‌آمده است. همچنین سازۀ چهارتاقی که امروزه بر روی چهار پایه استوار است را آتشکدۀ ورجاوند و اصلی و چهارتاقی نخستین که به شکل کمابیش مستطیل است را منسوب به اتاق موبدان می‌دانند. هرچند که، تا کاوش‌های باستان شناسی و پژوهش‌های علمی در این محوطه انجام نگیرد، نمی‌توان با استواری و محکمی چیزی گفت.

آتشکدۀ رُستاق در واقع، یک مجموعۀ تاریخی – فرهنگیِ سِتُرگ و سِتَبر (حجیم) و با ارزش بوده است که بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین آتشکدۀ استان به شمار می‌آید که به باور برخی از باستان شناسان در آغاز دورۀ ساسانیان و به گمان بسیار به دست اَردشیر بابکان، نخستین پادشاه دودمان ساسانی یا شاهپوریکم، دومین شهریار ساسانی ساخته شده است که ازدیدگاه باستان شناسی و مِهرازی (معماری) دارای ارزش بسیاری است و شاید پایگاه بُنیادین (اصلی) ساسانیان در سرزمین پارس بوده است.

چهارتاقی‌های ساسانی رُستاق با نام مجموعۀ تَنگ «چک چک» در تاریخ ۲۰ شهریورماه ۱۳۸۵ خورشیدی با شمارۀ ۱۶۱۲۲ به ثبت ملی رسیده است.

نگاره‌های زیر را که در تاریخ ۱۷ مهرماه گرفته شده است، ببینید:


چهارتاقی پیش از مرمت

وضعیت و ساخت سه ردیف پلکانی که گفته شده از دوره باستان وجود داشته، ولی بسیار بد اجرا شده است


وضعیت اجرا و منظر یکی از پلکان‌های ساخته شده، خود گویای همه چیز است


وضعیت مرمت‌های ناشیانه درون چهارتاقی که قابل دفاع نیست

در بازسازی و بهسازی یک ساختمان یا خانه امروزی هم تا این اندازه شلختگی و بی نظمی دیده نمی‌شود که بر روی بنای ۱۸۰۰ ساله صورت گرفته است