ناتوانی دانش‌آموزان ایرانی از "درک مسائل" بر اساس نمرات آزمون تیمز

رویداد۲۴ نتایج آزمون بین‌المللی تیمز که ایران سال‌هاست در آن شرکت می‌کند، مواردی نگران‌کننده را نشان می‌دهد که نه‌تن‌ها بیانگر فاصله عملکرد دانش آموزان کشور با میانگین‌های بین‌المللی است بلکه بیانگر تفاوت عملکرد بین دانش آموزان در شرایط و امکانات متفاوت است موضوعی که لزوم توجه جدی به فرصت‌های برابر یادگیری در مدارس و از سوی دیگر تغییر روش‌های آموزش و یادگیری در نظام تعلیم و تربیت کشور را هشدار می‌دهد.

آزمون تیمز (TIMSS) با هدف تهیه اطلاعات مقایسه‌ای برای ارزیابی عملکرد و سیاست‌های کشور‌های شرکت‌کننده در زمینه پیشرفت در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم در پایه‌های چهارم و هشتم اجرا می‌شود؛ نتایج این آزمون برای کشور‌هایی که به کیفیت نظام آموزشی خود اهمیت می‌دهند بسیار مهم است.

روند نتایح ایران در آزمون تیمز

به تازگی نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹ منتشر شده است؛ البته هر چند دانش‌آموزان ایرانی در آزمون تیمز ۲۰۱۹ نسبت به آزمون سال ۲۰۱۵ (به جز علوم پایه هشتم) پیشرفت داشته‌اند؛ اما همچنان نمرات دانش آموزانی ایرانی به نقطه معیار بین المللی متوسط (نمره ۴۷۵) و نمره میانی آزمون (نمره ۵۰۰) نرسیده‌اند.

این در حالی است که روند نمرات دانش آموزان ایران در پایه چهارم نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۱۵ در نمره ریاضی (نمودار آبی رنگ) دچار رکود و در نمره علوم (نمودار سبز رنگ) دچار سقوط شده است و پیشرفت اتفاق افتاده در سال ۲۰۱۹ در مقایسه با رکود و سقوط سال ۲۰۱۵ چندان مطلوب نیست. به عنوان نمونه علی رغم صعود اتفاق افتاده در درس علوم، دانش آموزان ایرانی هنوز به سطح نمره سال ۲۰۱۱ این درس نرسیده‌اند.

نمودار روند نمرات دانش آموزان پایه چهارم

در پایه هشتم نیز روند نمرات کسب شده توسط دانش آموزان ایرانی چندان امیدوار کننده نبوده و نشان دهنده عدم تعادل است. چرا که در مقابل رشد ۳۱ نمره‌ای درس ریاضی (نمودار آبی رنگ)، شاهد سقوط ۲۵ نمره‌ای در درس علوم (نمودار سبز رنگ) هستیم.

نمودار روند نمرات دانش آموزان پایه هشتم

با وجود اینکه روند دانش‌آموزان ایرانی در آزمون تیمز ۲۰۱۹ نسبت به آزمون سال ۲۰۱۵ پیشرفت داشته است، اما نمرات دانش آموزانی ایرانی در آزمون تیمز ۲۰۱۵ نسبت به دوره قبل آزمون سال ۲۰۱۱، سقوط چشمگیر داشته است و پیشرفت سال ۲۰۱۹ تازه توانسته است ایران را به جایگاه خود به سال ۲۰۱۱ نزدیک کند با این وجود ایران در طول ۲۴ سال گذشته به معیار متوسط جهانی نمره (۴۷۵) نرسیده است.

در آزمون ریاضی پایه هشتم نیز ۳۹ کشور حضور داشتند که ایران رتبه ۲۹ را کسب کرد، در علوم پایه هشتم نیز بین ۳۹ کشور، ایران رتبه ۳۲ را کسب کرده است. در آزمون ریاضی پایه هشتم ۳۲ درصد دانش‌آموزان ایرانی موفق به کسب نمره ۴۰۰ (حداقل آزمون) نشده‌اند و این میانگین در سطح بین‌الملل ۱۳ درصد است.

در آزمون ریاضی پایه هشتم نیز ایران از بین ۳۹ کشور رتبه ۲۹ و در آزمون علوم پایه هشتم رتبه ۳۲ را کسب کرده است.

درباره نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹ و وضعیت دانش‌آموزان ایرانی گفت‌وگویی را با رضوان حکیم‌زاده؛ معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش داشتیم که در بخش نخست این گفتگو با عنوان واقعیت‌هایی که تیمز ۲۰۱۹ برای ایران فاش کرد به کلیات یافته‌های کسب‌شده در آزمون تیمز، نقش عوامل زمینه‌ای همچون دسترسی به منابع یادگیری در خانه، سواد والدین، محیط مدرسه و میزان تعلق خاطر دانش‌آموزان به مدرسه در بهبود وضعیت یادگیری پرداختیم.

بیشتر بخوانید: هشدار درمورد ترک تحصیل گسترده دانش آموزان/ کمبود معلم در آموزش و پرورش

بخش دوم این گفتگو با تمرکز بر وضعیت دانش آموزان ایرانی در آزمون تیمز ۲۰۱۹ و چرایی عدم دستیابی به نمره میانگین بین‌الملل در ادامه تقدیم مخاطبان تسنیم می‌شود:

وضعیت ایران در آزمون تیمز ۲۰۱۹ چگونه بود؟

میانگین جهانی نمره ۵۰۰ است و در تیمز ۲۰۱۹ هم کشور‌های سنگاپور، هنگ کنگ، کره جنوبی، تایوان و ژاپن ۵ کشوری هستند که بیشترین عملکرد را دارند.

قطر و بحرین در ریاضی پایه چهارم جلوتر از ایران

در ریاضیات پایه چهارم دبستان در بین کشور‌های منطقه آن‌هایی که عملکردشان از ایران بیشتر است کشور‌های قطر و بحرین هستند و آن‌هایی که عملکرد کمتری از ایران دارند کشور‌های عمان، عربستان سعودی، پاکستان و کویت هستند.

رشد مثبت در ریاضی و علوم پایه چهارم و عملکرد منفی در علوم پایه هشتم

نمره دانش آموزان ایرانی در تیمز ۲۰۱۵ در درس ریاضیات پایه چهارم ۴۳۱ بود و در سال ۲۰۱۹ به نمره ۴۴۳ دست یافتند. در درس ریاضیات پایه هشتم سال ۲۰۱۵ نمره ۴۳۶ را داشتیم که در سال ۲۰۱۹ به نمره ۴۴۶ رسید تنها درسی که افت داشتیم علوم پایه هشتم بود که از نمره ۴۵۶ سال ۲۰۱۵ به نمره ۴۴۹ در سال ۲۰۱۹ رسیدیم و ۷ نمره منفی داشتیم.

در علوم پایه چهارم سال ۲۰۱۵ نمره ۴۲۱ را داشتیم که در سال ۲۰۱۹ به ۴۴۱ رسید یعنی ۲۰ نمره مثبت؛ کشور‌های سنگاپور، کره جنوبی، روسیه، ژاپن، تایوان و فنلاند ۶ کشور اول هستند که بالاترین نمره با ۵۹۵ متعلق به کشور سنگاپور است.

کدام کشور‌های منطقه وضعیتشان بهتر از ایران است؟

در علوم پایه چهارم از بین کشور‌های همسایه ارمنستان، قطر و گرجستان عملکرد بهتری نسبت به ایران دارند و کشور‌های عمان، آذربایجان، عربستان سعودی، کویت و پاکستان عملکرد پایین تری دارند؛ میانگین نمره جهانی ۵۰۰ است و نمره ایران ۴۴۱ است.

کدام مدارس برای شرکت در آزمون بین‌المللی تیمز و پرلز انتخاب می‌شوند؟

 انتخاب مدارس برای شرکت در آزمون بین‌المللی تیمز و پرلز چه صورت است آیا مدارس غیردولتی و خاص نیز انتخاب می‌شوند؟ یا صرفاً دانش آموزان مدارس دولتی در این آزمون شرکت می‌کنند؟

مسئول برگزاری آزمون تیمز و پرلز پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش است و اگر اطلاعات دقیق‌تری از جزئیات کار می‌خواهید آن‌ها پاسخگو خواهند بود. براساس دستورالعملی که وجود دارد در آزمون تیمز و پرلز، نمونه‌ها باید به صورت تصادفی انتخاب شوند البته با درنظرگرفتن شرایط مختلفی که وجود دارد، نمونه‌های انتخاب شده باید معرف همه جامعه باشند بنابراین هر نوع مدرسه دولتی و غیردولتی در استان‌های مختلف جزو نمونه‌های انتخابی برای شرکت در آزمون تیمز و پرلز هستند.

تسنیم: علت اینکه دانش آموزان ایرانی در تمام این سال‌ها نمی‌توانند به نمره میانگین جهانی (۵۰۰) برسند چیست؟ نتایج نشان می‌دهد وضعیت کشور طی ۲۴ سال گذشته (از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۹) در آموزش و یادگیری ریاضیات دبستان پیشرفت چندانی نداشته و نتایج ارزیابی‌ها همواره کمتر از حد میانی این آزمون (نمره ۵۰۰) بوده است.

چرا دانش آموزان ایرانی نمی‌توانند به نمره میانگین برسند؟

در خصوص اینکه چرا ایران نتوانسته به عملکرد مناسب و میانگین بین المللی برسد به نظر می‌رسد باید حتماً درباره عوامل زمینه ساز بیشتر کار کنیم؛ البته روند در آزمون تیمز ۲۰۱۹ رو به رشد بوده و شاید یکی از موضوعات خیلی مهم و اساسی که در این زمینه حائز اهمیت است البته به جز مسائل زمینه‌ای، موضوع برنامه درسی و روش‌های آموزش در مدارس است که قطعاً در کسب نمرات تأثیرگذار است.

تأثیر منفی روش‌های نادرست جذب معلم دوره ابتدایی بر یادگیری دانش آموزان

معلم نقش کلیدی در یادگیری دارد و اگر به دنبال روند رو به رشد در آزمون‌های تیمز و پرلز هستیم نباید سیاست گذاری‌ها برخلاف این موضوع حرکت کنند؛ در این سال‌ها به ویژه از زمانی که به صورت شتاب‌زده پایه ششم را به دوره ابتدایی اضافه کردیم روند به کارگیری معلمان برای دوره بنیادی ابتدایی اصلاً قابل قبول نبوده است.

قانون استخدام معلمان حق‌التدریس ۱۱ بار اصلاحیه خورد و نیرو‌های نهضت سوادآموزی برای معلم شدن در دوره ابتدایی انتخاب شدند از سوی دیگر با استقرار نظام ۶.۳.۳ و ۶ پایه شدن دوره ابتدایی، معلمانی که در دوره متوسطه بودند بدون گذراندن آموزش‌های لازم به دوره ابتدایی آمدند.

نیاز است تغییر بنیادین در نگرش‌ها اتفاق بیفتد تا بپذیریم تعلیم و تربیت یک علم و امر تخصصی است به ویژه آموزش به کودکان بسیار تخصصی بوده و مهمتر از آموزش در سایر دوره‌های تحصیلی است؛ اگر این نگاه را داشته باشیم از تصمیمات شتاب زده برای جذب نیرو پرهیز خواهیم کرد، حتماً برای آموزش و توانمندسازی معلمانی که در دوره ابتدایی تدریس می‌کنند، سرمایه گذاری خواهیم کرد، اگر پایه (دوره ابتدایی) سست باشد یادگیری بعدی دانش آموزان نیز محکم نخواهد بود.

 در روند جذب معلم برای دوره ابتدایی در طول سال‌های اخیر چه اشکالاتی وجود دارد؟

روند جذب معلم در تمام این سال‌ها خلاف اصول علم تعلیم و تربیت بوده است؛ اصول تعلیم و تربیت نقش معلم و اهمیت آن در یادگیری را بسیار مهم می‌داند علاوه بر آن تصور می‌کنم برنامه‌های درسی نیز همینگونه است و متاسفانه به صورت غیرتلفیقی و غیرکاربردی تدوین شده است.

روش‌های نادرست آموزش در مدارس

آموزش اصول و مفاهیم علمی با کاربردشان در دنیای بیرون موضوع مهمی است که در آزمون تیمز و پرلز مورد توجه قرار می‌گیرد، بسیاری از دانش آموزان کشور به دلیل اینکه کاملاً در حیطه دانش از طریق برنامه درسی آموزش‌ها را کسب کرده‌اند در درک مسائل تیمز ناتوان هستند.

ضعف دانش آموزان کشور در درک مطلب

موضوع دیگری که پژوهش‌های متعدد آن را تأیید کرده این است که دانش آموزان ایران، چون مهارت سواد خواندن را ندارند و در درک مطلب ضعیف هستند، نمی‌توانند نتایج مناسبی در آزمون علوم و ریاضی کسب کنند حتی بررسی شده است وقتی مسئله را برای دانش آموزان توضیح می‌دهند و آن‌ها متوجه موضوع شده و آن را درک می‌کنند، می‌دانند راه حل چیست، اما زمانی که مسئله به صورت کاربردی طرح می‌شود یعنی کاربرد مفهوم ریاضی در زندگی را از دانش آموز می‌خواهد قادر به درک مفهوم سوال نیستند و به خاطر ضعیف بودن در مهارت خواندن نمی‌توانند نتیجه خوبی بگیرند.

باید این مهارت‌ها را تقویت کرد؛ با توجه به نتایج نگران کننده در آزمون تیمز و پرلز، بسته تحولی خوانا را تدوین کردیم و اجرای آن آغاز شده است، به صورت مشخص در بیان مسائله اشاره کردیم، مهارت خواندن بیش از روخوانی و رونویسی معول است که در مدراس آموزش می‌دهیم و دانش آموزان باید به درک مطلب از طریق خواندن برسند. در سال‌های گذشته از طریق ترویج فعالیت کتاب خوانی، پرورش خلاقیت و تکالیف مهارت محور تلاش کردیم مهارت خواندن و نوشتن را مورد توجه قرار دهیم.

هم اکنون طرح خوانا را به صورت بسته کامل و یکپارچه با هدف افزایش مهارت خواندن تهیه کرده‌ایم، اما سایر بخش‌ها نیز در بهبود وضعیت مؤثرند، درباره همه عواملی که در نتایج آزمون تیمز گزارش می‌شوند به عنوان عوامل زمینه‌ای باید مداخله معنادار انجام شود تا نتایج بهتری داشته باشیم.

نظام آموزشی به عنوان عهده‌دار مسئولیت اجرای برنامه‌های درسی باید بتواند فرصت‌های یادگیری معنادار را فراهم کند تا دانش آموزان با تمرین مهارت آموزی سطح مهارت و توانمندی‌های خود را ارتقا دهند.

چند درصد دانش آموزان ایرانی به منابع یادگیری دسترسی مناسب ندارند؟ (در آزمون تیمز ۲۰۱۹، تعداد کتاب، داشتن اینترنت و اتاق شخصی، تحصیلات والدین، و وضعیت اشتغال والدین معیار‌های بررسی دسترسی به منابع یادگیری در خانه بوده‌اند.)

در آزمون تیمز ۲۰۱۵ نتایج جزئی استخراج شده است، اما برای آزمون ۲۰۱۹ هنوز نتایج جزئی را نداریم و باید از پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش سوال شود.

روش‌های آموزشی در مدارس ما مبتنی بر حافظه محوری است و دانش آموزان را برای درک معنادار مفاهیم علمی آماده نمی‌کند، این یک چالش بسیار بزرگ است. بنده تصور می‌کنم سایه کنکور در انتهای نظام آموزشی (با وجود تمام پیگیری‌ها همچنان به قوت خود باقی است) که از طریق برخی آزمون‌های تستی اقدام می‌کند بر نوع آموزشی که خانواده‌ها مطالبه می‌کنند تأثیر دارد و مدارس نیز به همان سمت روی می‌آورند.

باید دانش آموزان را در معرض تجربه‌های عمیق معنادار و عملی قرار دهیم که بتوانند به درک معنادار مفاهیم علمی دست پیدا کنند.