خطر تله جمعیتی برای ایران

رویداد۲۴ میانگین سنی جمعیت کشور به‌گفته معاون بهداشت وزارت بهداشت ۱۰ سال پیرتر شده است. جمعیت ایران از میانگین سنی 22.4سال در نیمه دوم دهه‌50 به 32سال در نیمه دوم دهه‌90 رسیده است و این یعنی زنگ خطر افزایش جمعیت سالمندی، تامین نبودن نیروی انسانی در آینده، نیاز کشور به واردات و نیروی کار خارجی، چالش جدی و ورشکستگی احتمالی نظام تامین اجتماعی در 2دهه آینده و تضعیف و تغییر ساختار و نهاد خانواده.

حامد برکاتی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت چندی پیش نسبت به افزایش جمعیت سالمندان در کشور هشدار داده و گفته بود که «تعداد سالمندان ۶۰‌سال و بیشتر در سال‌۸۵، ۵.۱‌میلیون نفر بود و این عدد در آبان سال‌۹۵ از مرز ۷.۴‌میلیون نفر گذشت و در سال‌1425 به بالای 25میلیون نفر هم خواهد رسید.» به‌گفته کمال حیدری، متوسط نرخ رشد سالانه جوانان ۱۵ تا ۲۹‌ساله هم در سال‌های ۸۵ تا 9۵، ۳.۲۸- شده است.

همچنین در آبان سال‌۸۵، بیش از ۲۵‌میلیون جوان در کشور وجود داشت و این عدد در سال‌۹۵ به ۲۰‌میلیون نفر رسیده است. حالا در این شرایط، جمعیت‌شناسان درباره این میزان کاهش جمعیت هشدار می‌دهند و معتقدند که اگر پنجره جمعیتی ایرانی طی 8 تا 15سال آینده نرخ باروری 2.2درصد را نداشته باشد، قطعا در تله‌جمعیتی گرفتار می‌شود.

آینده جمعیت جوان کشور در معرض خطر
در این شرایط، محمدولی علیئی، جمعیت‌شناس، به تبعات پیرشدن جمعیت در کشور اشاره می‌کند و به همشهری می‌‌گوید: «درصد و ترکیب جمعیت مسئله مهمی است که کاهش آن منجر به ایجاد آسیب‌هایی می‌شود. در ایران و آلمان که هر دو جمعیت یکسانی دارند، به‌ترتیب جمعیت بالای 65سال 7.6درصد و 24درصد است، در ژاپن هم این عدد 28درصد است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، هر قدر عدد جمعیت سالخورده بیشتر باشد، بار هزینه نگهداری، مراقبت‌های بهداشتی و هزینه‌‌های صندوق‌های بیمه هم بیشتر می‌شود.» علیئی مولفه مهم جمعیت از نظر کیفی را گروه سنی زیر 15سال عنوان می‌کند که آینده نیروی انسانی یک کشور به شمار می‌روند: «این افراد در آینده جایگزین نیروی کاری فعلی می‌شوند اما در کشوری مثل ژاپن با جمعیت بیشتر نسبت به ایران، 16درصد جمعیت زیر 15سال دارد و در ایران هم این عدد 22 تا 24درصد است. جمعیت زیر 15سال ایران در سال‌های اخیر 2برابر کمتر شده و از 43.06درصد دهه‌60 به 24درصد دهه‌90 رسیده است.» این جمعیت‌شناس می‌گوید: «امروز جمعیت در حال فعالیت کشور نتیجه همان 43.06درصد 4دهه قبل است که تا چند سال آینده از دور خارج می‌شود، بنابراین آینده جوان ما با توجه به کاهش جمعیت زیر 15سال در معرض خطر است.

به همین دلیل زمانی که عنوان می‌شود جامعه در حال پیرشدن است، زنگ خطر مشکلات ازجمله کاهش فعالیت اقتصادی، اجتماعی و تولیدی، امنیت، نشاط اجتماعی و حتی نگهداری از والدین به صدا درمی‌آید. بسیاری از جوانان یا ازدواج نمی‌کنند یا تمایلی به داشتن چند فرزند ندارند. برخی هم تنها به داشتن یک فرزند رضایت می‌دهند. صدمات عاطفی این کاهش فرزندآوری و پیرشدن جمعیت در کشورهایی ازجمله آلمان و ژاپن قابل مشاهده و حتی نرخ افسردگی و خودکشی هم قابل توجه است.»‌ این عضو هیأت علمی دانشگاه امام‌حسین(ع) در پاسخ به این سؤال که برای جبران این سرمایه‌‌های انسانی جامعه و کاهش میانگین سنی، چند سال باید برنامه‌ریزی کرد تا به میانگین جوانی جمعیت رسید، می‌گوید: «در این مبحث، موضوع پنجره جمعیت مطرح است که شامل نیروی در حال فعالیت و زایش می‌شود.

بیشتربخوانید: فهرست شهرهای جهان بر پایه جمعیت/ تهران چه رتبه‌ای دارد؟

تعداد جمعیتی که در این دوره پنجره جمعیت قرار دارند، اگر باروری و فرزندآوری مناسبی داشته باشند، نسل بعدی را تامین می‌کنند وگرنه در آینده، مشکل ایجاد می‌شود.» به‌گفته او، هم‌اکنون این پنجره جمعیتی در کشور 8 تا 15سال است، بنابراین هر زن باید به‌طور متوسط بین سن 15 تا 49سالگی حداقل 2.2فرزند به دنیا بیاورد؛ یعنی نرخ باروری در هر 10زن باید 22فرزند باشد تا نسل بعدی جبران شود.

اما این عدد اکنون در جامعه ما 1.7است، یعنی همین حالا هم 5فرزند از این عدد میانگین پنجره جمعیت عقب‌تریم.» او مهم‌ترین آسیب در پنجره جمعیت را گرفتار‌شدن یک کشور در تله جمعیتی می‌داند: «اکنون کشوری مثل ژاپن با نرخ باروری 1.2 در این تله قرار گرفته است. در کشور ما هم اگر این عدد 1.7نرخ باروری کاهش داشته باشد و به 1.5برسد، وضعیت بغرنجی پیدا می‌کنیم.»

البته به‌گفته صالح قاسمی، کارشناس آمار و سیاست‌های جمعیتی ایران و جهان، نه فقط میانگین سنی کشور که تمام شاخص‌های جمعیت‌شناسی ایران هم رکوردهای حداقلی را ثبت کرده‌اند که در طول تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است. او به همشهری می‌گوید: «امروز نرخ رشد جمعیت کشور 0.7درصد است که برای نخستین‌بار به زیر یک درصد کاهش پیدا کرده.

نرخ باروری هم 1.6درصد به ازای هر زن است که پایین‌ترین حد ثبت‌شده در ایران است.» او با بیان اینکه هم‌اکنون 11درصد جمعیت کشور بالای 60سال هستند، ادامه می‌دهد: «تا 25سال آینده نرخ سالمندی در کشور به بیش از 30درصد خواهد رسید و از هر 3 ایرانی یک نفر بالای 60سال خواهد بود.» به‌گفته او، میانگین سنی کشور به 34سال رسیده و دیگر نمی‌توان ایران را به‌عنوان یک کشور جوان درنظر گرفت: «این روند سالخوردگی در تمام دنیا دیده می‌شود، اما سرعت سالخوردگی جمعیت ایران برخلاف دیگر کشورها بسیار بالاست و می‌تواند ما را به یک کشور فوق سالمند تبدیل کند.» به‌گفته او، مهم‌ترین تأثیرات سالخوردگی جمعیت در ایران، کاهش درآمد ناخالص ملی، نیازمندی کشور به واردات و نیروی کار خارجی، ایجاد گسست‌های فرهنگی با ورود نیروهای خارجی و چالش جدی و ورشکستگی احتمالی نظام تامین اجتماعی در 2دهه آینده خواهد بود و به این مسئله باید فشار قابل‌توجه به سیستم بهداشت و درمان را هم درنظر گرفت، چرا‌که هر سالمند حدود 4.5برابر یک جوان هزینه‌های بهداشتی و درمانی خواهد داشت.