قائم پناه: هدف ترکیه از حضور در موصل، رقابت با ایران است

 بحران منطقه ای خاورمیانه روزهای پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و در آینده آبستن تحولاتی جدید و غیر قابل پیش بینی است. قدرتهای منطقه ای و بین المللی در قسمتی از خاورمیانه روبروی هم صف آرایی کرده و به نظر می رسد نظم آینده سوریه نظم نوینی هم در خاورمیانه و هم در محیط بین المللی تعریف خواهد کرد. بازیگران منطقه به دنبال جلوگیری از ورود بحران به مرزهای داخلی خود سعی در افزایش نقش خود در منطقه دارند. ترکیه یکی از بازیگرانی است که می تواند از رهگذر شکل گیری نظم جدید منطقه ای معادلات داخلی خود را نیز رقم زند. در مورد تحولات پیش رو با صمد قائم پناه کارشناس مسائل خاورمیانه گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید.

نمای کلی بحران منطقه ای عراق و سوریه و همچنین عملیات آزاد سازی موصل چگونه است؟ بازیگران مختلف اعم از منطقه ای و بین المللی چه نقشی در حال حاضر و در چشم انداز آن دارند؟
در زمینه شکل گیری بحران بجز زمینه ها و شرایط داخلی که در عراق و سوریه شکل گرفته است، قدرتهای منطقه ای و بین المللی از جمله آمریکا در ایجاد این بحران نقش داشتند. به نتیجه رسیدن و حل و فصل این بحران نیز بدون مشارکت کشورهای منطقه و ایالات متحده و از طرفی روسیه امکان پذیر نیست. حوادث و تحولات منطقه ای به گونه ای سریع پیش رفته است که در ابتدا ترسیمی از عمق بحران وجود نداشت و از سوی دیگر ورود کشورهای منطقه ای به بحران نیز اجتناب ناپذیر بوده است. به نظر می رسد که نیروهای حاضر در بحران به این موضوع فکر نمی کردند که بحران داعش با مقاومت نیروهای مردمی عراق از طرفی و بشار اسد در سوریه و حمایت کشورهایی مثل ایران و روسیه از طرف دیگر وارد مراحل جدیدی گردد. به همین دلیل حوادث و اتفاقات پیش آمده در این مدت اوضاع را پیچیده تر کرده است. حوادث متعدد و با سرعت بالا باعث شد بحران از کنترل انها خارج شده و توسعه پیدا کند و بخشی از قلمرو سرزمینی عراق نیز بعد از سوریه تحت کنترل داعش دراید. به تازگی جریان عملیات آزاد سازی موصل معادلات جدیدی را بوجود آورده است. به هر صورت دولت عراق با کمک ایران و پشتیبانی هوایی امریکا وارد این عملیات شده است. از طرفی ترکیه نیز که از طرف شمال غربی عراق هم مرز با ترکیه است درگیر در موضوع بحران است. این اراده در بین کشورهای منطقه و همچنین آمریکا شکل گرفته است که با داعش مبارزه کنند و به مبارزه با این جریان در عراق کمک کنند و این نیرو را به نوعی به سمت قلمرو سرزمینی سوریه هدایت کنند. این عملیات در چند روز اخیر موفقیت هایی را داشته است و در واقع بخشی از قلمرو سرزمینی موصل را که در این مدت در اختیار داعش بوده است آزاد شده است.

حضور ترکیه در عملیات موصل باچه رویکردی قابل بررسی است؟
اصرار ترکیه در ورود به عملیات موصل و حضورش در بخش شمالی عراق مسائلی را پیش آورده است. دولت ترکیه به دنبال این است که از حق طبیعی خود که در همسایگی دو کشور عراق و سوریه است استفاده کند و در مسائل این کشور نقش مهمی داشته باشد که البته حساسیت هایی نسبت به آن وجود دارد و اصرار ترکیه برای حضور در عملیات موصل باعث رد و بدل سخنانی بین آنکارا و بغداد شده است. ترکیه 350 کیلومتر با عراق و 900 کیلومتر با سوریه مرز مشترک دارد و از طرف دیگر این کشور یک دشمن سرسخت و جدی به نام پ.ک.ک دارد که سالهای سال باهم دست و پنجه نرم می کنند. مرزهای ترکیه بجز داعش از طرف پ.ک.ک که گروهی تروریستی تلقی می شود مورد تهاجم است و ترکیه از جهت این گروه که می تواند برای امنیت مرزهای جنوبی آن مشکلاتی را ایجاد کند نگران است. ترکیه در واقع برای خود به نوعی یک حق حاکمیتی قائل است که بتواند فراتر از مرزهای ملی خود این گروه را رصد و پی گیری کند و اجازه قدرت نمایی به آن را ندهد. به همین دلیل حساسیت های امنیتی ترکیه طبیعی است و در مورد هر کشوری می تواند این مسئله اتفاق بیفتد. از این موضوع به ظاهر به عنوان دخالت ترکیه در امور عراق تعبیر می شود. اما باید به نکته ای که در این جریان مغفول مانده توجه کرد. منطقه ای که تحت کنترل داعش است و در واقع ترکیه در آنجا حضور دارد از حیطه حاکمیتی عراق خارج شده و در اختیار پ.ک.ک، داعش و آمریکا است. به همین دلیل دولت ترکیه به شرایط و قدرت حاکمیتی عراق واقف است و می داند که از ناحیه این نیروها آسیب پذیری های زیادی متوجه آن است. شرایط ویژه ای که در این منطقه وجود دارد دولتمردان ترکیه را به این نتیجه رسانده است که بیرون از مرزهایش به تحرکاتی دست بزند و این موضوع در پارلمان ترکیه هم مورد پذیرش قرار گرفته است. اخیرا اظهار نظری که نخست وزیر ترکیه داشته است مبنی بر اینکه ما برای تهدیدات ملی خود باید از عملیات پیش دستانه کمک بگیریم و منتظر نشویم که تهدیدات وارد مرزهای ملی ما شود و وقتی تجاوز اتفاق افتاد دست به دفاع بزنیم، در این باره قابل تحلیل است. ترکیه در واقع منبع و سرچشمه این تهدیدات را شناسایی می کند و در هر جا باشد نقشه و طرح تهدیدات بر علیه امنیت ترکیه را بررسی می کند و همانجا سعی می کند نقشه آنها را بهم بریزد. به همین دلیل دولت ترکیه با این بینش خود را در جریان موصل و عملیات آزاد سازی آن مطرح کرده است و علیرغم مخالفت دولت مرکزی عراق بر آن اصرار دارد. از طرف دیگر در منطقه نوعی رقابت بین بازیگران وجود دارد و موضوع توازن قدرت در این بحران بوجود آمده است.

رقابت منطقه ای ترکیه با رقبای قدیمی نیز در این موضوع تاثیر داشته است؟
بین قدرت های منطقه ای بویژه ایران و ترکیه به عنوان بازیگران منطقه ای رقابت وجود داشته است و رقابت در سطح این بحران رقابتی جدید است. به همین دلیل ترکیه نمی پذیرد در حالی که موصل از مرزهای ایران دور است، ایران در عملیات آزاد سازی موصل نقش داشته باشد و این کشور در حالی که موصل در کنار مرز آن است، دست روی دست بگذارد و نظاره گر این عملیات باشد. ترکیه نمی خواهد این موضوع را بپذیرد و به مسائل قومی و مذهبی برای توجیه حضور خودش متوسل می شود. در حالی که بحث اصلی رقابت قدرت بین کشورهای منطقه است و مسائل ژئوپلتیکی کشورها در آن مطرح است، بحثهای قومی و مذهبی برای توجیه سیاستهای دیگر مطرح می شود. به همین دلیل برای ترکیه مسئله حضور در موصل نوعی رقابت با ایران است و از طرفی موضوع پ.ک.ک و امنیت ملی و منافع ترکیه مسائلی است که برای دولتمردان ترکیه حائز اهیمت است.

ولی بجز این مسائل اظهار نظرهای دیگری هم از طرف ترکیه وجود دارد که به نظر می رسد حضور ترکیه در این منطقه را بعد از بحران داعش تبدیل به بحران دیگری کند. منظور بحث های تاریخی مطرح شده است که موصل زمانی مال ترکیه بوده است و همچنین حساسیت روی مناطقی مانند تلعفر که حشد الشعبی ها در آنجا نباید عملیات کنند و ما روی آن حساس هستیم. این نگاه تحکم گونه با نگرانی در مورد امنیت ملی تفاوت ندارد؟
به نظر می رسد این اظهار نظر ها مسائلی ذهنی هستند و با واقعیت های میدانی فاصله دارند. ترکیه هر چند چنین اظهار نظرهای تاریخی می کند و این منطقه را نوعی حیاط خلوت تاریخی خود تعریف می کند، به این معنا و مفهوم که در گذشته این منطقه جزوی از قلمرو امپراطوری عثمانی بوده است اما نباید این موضع گیری ها تبدیل به حساسیت های سیاسی شود و تحلیل ها به سمت و سوی بحث ادعای تاریخی گرایش پیدا کند. به همین خاطر در بحث عراق آنچه مطرح است این است که ترکیه باید تمامیت ارضی عراق را به رسمیت بشناسد. اما موضوع این است که واقعیتی در صحنه میدانی اتفاق افتاده است و آن این است که حاکمیت در عراق با مشکل مواجه شده است و گروهها و بازیگرانی وارد تمامیت ارضی عراق شده اند و بخشی از حاکمیت عراق را نقض کرده اند که ترکیه از سمت و سوی آنها خطرهای زیادی احساس می کند و امنیت ملی خود را در معرض خطر می بیند و این ادعا را دارد که دولت عراق توانایی حل این بحران را ندارد. از این رو عراق ناچار است از نیرویهای خارجی کمک بگیرد که ترکیه به عنوان همسایگی با بحران در درجه اول محق ورود به این مسئله است. ترکیه این نیروها را در درجه اول برای خود تهدید می داند و از عراق در خواست می کند تا بتواند در عملیات موصل شرکت کند که دولت مرکزی عراق به هر صورت این موضوع را نپذیرفته است. البته باید این را در نظر گرفت که حضور ترکیه در مرزهای عراق موضوع جدیدی نیست و بیش از یک سال است که مطرح شده است و بیش از این به این اندازه حساس بر انگیز نبوده است. عراق هم اقدام خاصی از مبادی حقوق بین المللی و شورای امنیت سازمان ملل نکرده است. از این رو بعید است ترکیه در این موضوع بخواهد نظر دولت مرکزی عراق را بپذیرد و از این موضوع در برهه فعلی عقب نشینی کند.

چشم انداز شما از آینده بازی منطقه ای ترکیه چیست؟ به نظر شما بازی منطقه ای ترکیه بازی سازنده ای است یا در آینده باعث خواهد شد بازی مخرب آن در منطقه به بحرانی داخلی در آینده نیز تبدیل شود؟
ترکیه به هر حال هم بعلت نزدیک بودن به مرکز بحران و هم تمایل به تحرکات منطقه ای خود را درگیر منطقه کرده است و این مسئله برای ترکیه هزینه هایی هم داشته است. بعد از اتفاقی که در ترکیه بعد از 15 ژوئن و کودتای نافرجام آن افتاد، این کشور درگیر مسائل داخلی شد ولی از طرفی توانست در مسائل خارجی، رابطه اش با روسیه را ترمیم کند. اما این موضوع را باید در نظر گرفت که سرعت حوادث و مسائلی که در منطقه می افتد بالا است و به رغم آن سیاستهای اتخاذ شده از طرف بازیگران نیز دائما تغییر می کند و سناریوی مشخصی از سوی هیچ کشوری برای آینده بحران پیچیده کنونی نمی توان متصور بود که بتوان آنرا محور رفتارهای آینده قرار داد. از این رو بر اساس حوادث میدانی و موقعیت طرفهای درگیر در بحران بطور دائمی، سیاستها و تاکتیکهای دولت ها هم تغییر پیدا می کند.
ترکیه بعد از کودتا و حذف مخالفانشان از صحنه داخلی دوباره برای حضور در منطقه خاورمیانه به صحنه بازگشته و هم در صحنه سوریه و هم در عراق فعال است و خود را در منطقه بیش از هر کشور دیگر محق می داند. چون به هر روی بحرانهای منطقه بیش از هر کشوری با مرزهای این کشور ارتباط دارد و می خواهد از این بحرانها مصون بماند، ضمن اینکه امنیت و منافع خود را تامین کند و در کنار آن برای آینده نیز برنامه هایی دارد. ترکیه در کنار بازیگران دیگر قصد دارد در آینده این مناطق و بازسازی آنها مشارکت داشته باشد و از این رو منافع بعد از بحران را هم دنبال کند. از این رو سعی دارد به هر سو عراق را متقاعد کند که در عملیات حضور داشته باشد و در آینده این موضوع را مطرح کند که در منافع و مسائل بعد از بحران هم حضور داشته باشد. این مسئله در مورد سوریه نیز صادق است. در مورد سوریه، ترکیه نسبت به سیاستهایی که در گذشته نسبت به رژیم سوریه وحضور بشار اسد در آینده آن داشت، تغییر موضع داده است و از دیدگاه خود عقب نشینی کرده است و از این رو قصد دارد در آینده سوریه با هر نظام حکومتی که دارای هر ماهیتی باشد حضور داشته باشد. این موضوع جزو حقوق کشورهای پیرامونی است و در مورد همه کشورها نیز صادق است که بخواهند به بحران رخ داده در همسایگی خود عکس العمل نشان دهند. ترکیه این موضوع را حق ذاتی، طبیعی و ژئوپلتیکی خود می داند و با این مناطق، ارتباطات و مبادلات فرهنگی، تاریخی و مذهبی داشته اند و همچنین در زیر چتر یک امپراطوری در گذشته بوده اند و اشتراکاتی در مسائل متعدد دارند.

اختلافات پیش آمده چگونه می تواند حل شود؟
در عین حال اختلافاتی وجود دارد و به همین دلیل ترکیه قصد دارد در این صحنه موقعیت خود را تثبیت کند و این موضوع برای کشورهای در حد و اندازه ترکیه طبیعی است. ترکیه قدرتی منطقه ای و تاثیر گذار و صاحب نفوذ است. شرایط بگونه ای است که دولتهای منطقه باید رفتارهایشان را کنترل کنند و این رفتارها می تواند در حل اختلافات تعیین کننده باشد. کشورهای همسایه باید نظر خود را در تعریف از تروریسم به هم نزدیک کنند و از گسترش خطراتی که می تواند به امنیت ملی آنها ضربه زند جلوگیری کنند و در حل و فصل بحران با کشوری که بحران زده است همکاری و مشارکت سازنده داشته باشند. کشورهای پیرامونی به هر حال همسایه هم هستند و بعد از این هم همسایه خواهند ماند. از این رو در معادلات آینده نیز حضور خواهند داشت و منافع آنها در گرو همکاری با هم دیگر است. طبیعی است که مشارکت کشورهای پیرامونی در کشورهای بحران زده در حوزه مسائل اقتصادی، زیر ساختی، تجاری عمرانی به نفع آنها است و منافع آنها را تامین خواهد کرد.
موضوع دیگر این است که توازن قدرت که باعث حل و فصل خیلی از بحرانها در طول تاریخ بوده است متاسفانه در بحران سوریه و عراق بوجود نیامده است و به محض اینکه این قاعده در آنجا بوجود بیاید و یک استراتژی مشخص از طرف قدرتهای درگیر در بحران شکل گیرد می توان به نزدیک شدن تفکرات به هم امیدوار بود.